Osoby

BORYTA Jaga, właściwie Jadwiga Nowakowska (17 lipca 1908 Woskriesienówka na Ukrainie – 21 września 1995 Warszawa),

aktorka, reżyserka. 

Była córką Feliksa Nowakowskiego, chemika, pracownika cukrowni w Woskriesienówce, Charkowie i Kijowie, i Janiny z Molskich; siostrą aktora i reżysera Zbigniewa Sawana. Rodzina miała bliskie związki z teatrem: brat matki Jerzy Molski kierował teatrem amatorskim w Homlu, aktorkami zawodowymi były siostry ojca: Maria Nowakowska (zob. t. 2) i Julia Nowakowska-Szyndlerowa.

W 1925 ukończyła seminarium nauczycielskie Niepokalanek w Słonimiu i wstąpiła do Szkoły Rytmiki i Plastyki Janiny Mieczyńskiej w Warszawie. W 1928 zaangażowała się jako statystka do filmu Huragan, w którym jedną z głównych ról grał Sawan; jeszcze w tym roku zagrała Wandę w Przedwiośniu, a w 1929 wystąpiła w Pod banderą miłości. Kłopoty z dykcją (nie wymawiała litery „r”) przerwały jej rozwijającą się karierę filmową. (Kolejny film, Przybłęda, z napisanymi specjalnie dla niej dialogami bez litery „r”, nakręciła dopiero w 1933.) Uczęszczała na lekcje dykcji, pozbyła się wady wymowy i w 1934 została przyjęta na Wydział Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie. Na egzaminie dyplomowym w 1937 wystąpiła we fragmentach sztuk: jako Julia (Wilki w nocy) i Joanna (Święta Joanna). 

W sezonie 1937/38 należała do zespołu Teatrów Miejskich w Łodzi, w 1938/39 grała w Teatrze Malickiej w Warszawie. Po wybuchu II wojny światowej włączyła się w działalność konspiracyjną i została łączniczką w Organizacji Niepodległościowo-Socjalistycznej „Wolność”. Równocześnie pracowała w Kolejowej Opiece Społecznej. W maju 1940 została zaprzysiężona w Związku Walki Zbrojnej (od lutego 1942 Armia Krajowa). Od lipca 1942, do jego aresztowania w listopadzie tego roku, była łączniczką i sekretarką Jana Dybowskiego, kierownika resortu komunikacji w Delegaturze Rządu na Kraj. Potem, przydzielona przez Komendę Główną Armii Krajowej do Oddziału II (wywiad na tyłach armii niemieckiej), jeździła na Ukrainę zbierając informacje wojskowe, a następnie przeszła do pracy w Wojskowej Służbie Kobiet. Wybuch powstania warszawskiego zastał ją na Pradze. Po wojnie zorganizowała w Polskim Czerwonym Krzyżu Dział Grobownictwa, rejestrowała powstańcze groby, identyfikowała zwłoki, m.in. rozstrzelanych w Palmirach. Była jedną z organizatorek Cmentarza Palmirskiego, współpracowała z Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich. 

W 1947–48 była sekretarką w Teatrze Nowym w Warszawie. Od stycznia 1949 do końca 1950 występowała w Teatrze Dramatycznym pod dyrekcją Sawana w Szczecinie, grała m.in.: Martę (Wiosna w Norwegii), Hortensję (Jadzia wdowa), Madame Arcati (Seans), Panią Soerensen (Niemcy), Raisę (Przyjaciele). Od stycznia do grudnia 1951 należała do zespołu warszawskiego Teatru Ateneum, w 1952–53 pracowała jako reżyserka zespołów amatorskich w Teatrze Domu Wojska Polskiego w Warszawie. Potem była intendentką i kierowniczką szkolnych zespołów teatralnych w Liceum Niepokalanek w Szymanowie pod Warszawą (do Zgromadzenia Niepokalanek w Szymanowie od 1946 należała jej ciotka, Julia Szyndlerowa); przez kilka lat przebywała w klasztorze. W 1960–62 była kierownikiem technicznym w Teatrze im. Węgierki w Białymstoku, a od 1 czerwca 1962 do 31 sierpnia 1970 inspicjentką w Teatrze Komedia w Warszawie; od 1 września 1964 była tu także zatrudniona na etacie aktorskim, w 1965 wystąpiła w roli Królowej Transylwanii (My Fair Lady). Zagrała niewielkie role w filmach: Głos ma prokurator (1962), Pejzaż z bohaterem (1970), Pastorale heroica (1983). Od 1 marca 1972 otrzymywała rentę specjalną przyznaną przez Ministra Kultury i Sztuki. 

Działała w Związku Artystów Scen Polskich, gdzie zajmowała się sprawami Domu Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie, na przykład od 1964 wchodziła w skład Komisji ds. Skolimowa, a w 1971 była jej przewodniczącą. Była też delegatką Związku Artystów Scen Polskich w Polskim Komitecie Pomocy Społecznej, w Sekcji Stowarzyszeń Twórczych (zrezygnowała z tej funkcji w 1975).

W 1995 ukazała się jej książka A chciałam być tylko aktorką..., w której spisała wspomnienia z lat wojny i okupacji. Na jej podstawie w 1996 Marian Kubera nakręcił film telewizyjny pod tym samym tytułem.

Bibliografia

Almanach 1995/96; Boy: Pisma t. 27, 28; Hist. filmu t. 1, 2, 5; Mościcki: Teatry 1939 (il.); Pleograf (il.): Sośnicki: 40 lat; Wilski: Szkolnictwo; Wroczyński: Pół wieku s. 280; Gaz. Wyb. 1992 nr 10 (J. Boryta-Nowakowska; Wspomnienie; il.), 1995 nr 223, 229; Kur. Warsz. 1937 nr 285, 1938 nr 243, 352, Pam. Teatr. 1995 z. 1–2 s. 64, 1997 z. 1–4 s. 322, 326, 2008 z. 3–4 s. 61, 65, 66, 87; Rampa 1938/39 nr 1; Teatr 1938 z. 3, 4–5; Akta (fot.), ZASP; Turowski: Teatr w Łodzi; Almanach 1944–59; www.filmpolski.pl 

Ikonografia

Fot. – Bibl. Nar., ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.