Osoby

JÓZEF WIENIAWSKI (1837-1912) - pianista, kompozytor, pedagog, działacz muzyczny;
Ur. się 23 V 1837 w Lublinie w rodzinie neofitów, lekarza Tadeusza (wł. Tobiasz-Rofe Pietruszka) i Reginy z Wolffów. Miał 5 braci, z których większość była artystycznie uzdolniona, m.in. Henryk - wybitny skrzypek wirtuoz, Aleksander - śpiewak operowy (później urzędnik), Julian (Jordan) - prozaik i komediopisarz. Zamiłowanie do muzyki odziedziczył po matce, niedoszłej pianistce koncertowej, osobie niezwykle oczytanej, wrażliwej na muzykę, sztukę, poezję i malarstwo.
Naukę gry na fortepianie rozpoczął w dzieciństwie w Lublinie u F. Synka. Ponadto był uczniem E. Wolffa, młodszego brata matki. Po przybyciu do Paryża rozpoczął studia (6 XII 1846) w tutejszym konserwatorium u P.J. Zimmermana i Ch.V. Alkana. W 1849 ukończył klasę A.F. Marmontela z pierwszą nagrodą. Równocześnie rozpoczął działalność koncertową i kompozytorską. W pierwszym okresie kariery występował przede wszystkim z bratem Henrykiem, grywając Haendla, Mozarta oraz przede wszystkim Beethovena. Pierwszy wspólny koncert dali 30 I 1848 (wg innych źródeł: poł. II 1848). Jako trzynastoletni wirtuoz okrzyknięty został "cudownym dzieckiem", sensacją paryskich salonów. W 1850 studiował w klasie F. Le Couppey i F. Bazina (harmonia), uzyskując I nagrodę za cykl kompozycji. W tym samym roku wyjechał z Paryża na dwuletnie tournée do Rosji. W Warszawie wystąpił z bratem przed cesarzową Rosji (9 X 1850). Później wizytował m.in. Kijów, Petersburg, Moskwę Charków, dając łącznie 194 koncerty. "Dwunastoletni [...] Józef, którego gra na fortepianie taka śpiewna, którego palce tyle mają siły, że nie widząc grającego, myślałbyś, że to jaki 30-letni mężczyzna, który igra sobie z największymi trudnościami" (Aleksander Groza po koncercie w Kijowie). W drodze powrotnej do Francji (pocz. 1853) koncertował m.in. w Wiedniu, Krakowie (kwiecień), Lipsku, Weimarze, Berlinie i Monachium (grudzień). Podczas pobytu w Weimarze (kwiecień-czerwiec) pobierał nauki u F. Liszta (fortepian) i w Berlinie u J. Marxa (kompozycja). W 1855 zakończył kilkuletnie występy z bratem i rozpoczął indywidualną karierę. Odtąd z Henrykiem grywał sporadycznie. W 1860 objął stanowisko nauczyciela-egzaminatora w konserwatorium w Paryżu. W 1866 przeniósł się do Moskwy, gdzie był profesorem tamtejszego konserwatorium (1866-68). Później otworzył własną szkołę. Od 1870 przebywał w Warszawie, gdzie wkrótce stał się czołowym organizatorem życia muzycznego miasta. Prowadził działalność koncertową i nauczycielską oraz kierował Warszawskim Tow. Muzycznym (od 1875). Organizował liczne koncerty symfoniczne i kameralne. Do współpracy zapraszał znanych wykonawców krajowych i zagranicznych. Często brał udział w koncertach charytatywnych na rzecz sierot (np. Lublin 1855). W styczniu 1880 najpierw w Petersburgu, a potem w Moskwie wspólnie z Mikołajem Rubinsteinem wystąpił na koncercie na rzecz ciężko chorego brata Henryka.
Często koncertował w kraju i za granicą, m.in. w Warszawie, Lublinie, Krakowie, Poznaniu, Królewcu, Gdańsku, Elblągu, w nadreńskich kurortach i w Belgii. Kilkakrotnie występował w Kaliszu. Po raz pierwszy w listopadzie 1850 w drodze na koncerty do Rosji. Razem z bratem Henrykiem zostali "zaproszeni przez mieszkańców miasta i okolic dla okazania swych talentów, o których tylokrotnie pisma zagraniczne i tutejsze z chlubą wzmiankowały". Artyści przebywali w Kaliszu około trzech tygodni (wg innych źródeł dali tylko 2 koncerty). Ponownie z bratem przybył w 1855, akompaniując śpiewaczce Drugilon (24, 26 i 30 VI) oraz występując z towarzyszeniem wiolonczelisty Adama Hermana (14 VII). W 1858 dał dwa koncerty, podczas których wykonał m.in. Fantazję z "Normy" Thalberga, Rapsod węgierski nr 3 Liszta, utwory Chopina oraz prawdopodobnie 3 własne kompozycje. Artyście towarzyszyła kaliska orkiestra amatorska pod dyr. Witkowskiego. O występie pisano: "Słuchaliśmy mistrzowskiej gry jego z zachwyceniem; podziwialiśmy tę doskonałość pod względem mechanicznym do najwyższego stopnia posuniętą i przekonaliśmy się, do jakiego szczytu pod względem uczucia grę na fortepianie podnieść można". Po raz ostatni grał w 1886, dając solowy występ w Kaliskim Tow. Muzycznym. Podczas koncertów używał fortepianu z kaliskiej Fabryki Fortepianów i Pianin Arnolda Fibigera ("Gazeta Kaliska" 26/1901).
Od 1902 mieszkał w Brukseli przy ul. Beau-Site 32. Pod koniec życia objął stanowisko nauczyciela w tamtejszym konserwatorium.
Był autorem licznych utworów fortepianowych, kameralnych, symfonicznych i pieśni (łącznie około 51 opublikowanych kompozycji). Do najważniejszych zaliczyć można Souvenir de Lublin, Polka brillante op. 11, Valse brillante i Valse de concert Des-dur op. 3, Adagio elegiaco, Polonaise triomphale op 21, Koncert g-moll op. 20, Symfonia D-dur op. 49.
Należał do propagatorów muzyki Moniuszki, m.in. publikując jego 34 pieśni w Paryżu (1860) oraz doprowadzając do wystawienia Halki w Petersburgu (1870). Był jednym z pierwszych polskich kompozytorów i wirtuozów, który zarejestrował kilka swoich nagrań na rolkach (firmy Phonola i Triphonola).
Zm. 11 XI 1912 w Brukseli. Pochowany na tamtejszym cmentarzu Ixelles.
Żonaty z Melanią Hilsheimer.

Bibliografia: Androchowicz A., Związki mniej znanych kompozytorów polskich z Kaliszem w XIX i początkach XX wieku, "Rocznik Kaliski" t. 32, Kalisz 2006; Bartoszek-Szłapak G., 185 lat Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego, Kalisz 2003; Dybowski S., Józef Wieniawski, (strona www.cameratavistula.pl) Grigoriew W., Henryk Wieniawski. Życie i twórczość, Warszawa-Poznań 1986; Kościelniak W., Walczak K., Kronika miasta Kalisza, Kalisz 2002; "Kurier Warszawski" 148/1858 s. 777; Mieses M., Z rodu żydowskiego. Zasłużone rodziny polskie krwi niegdyś żydowskiej, Warszawa 1991; Reiss J.W., Mała encyklopedia muzyki, Warszawa 1960; Reiss J.W., Wieniawski, Kraków 1985; Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej. Ziemia kaliska, tom 3 (red. Wańka D., autor biogramu Androchowicz A.), Tomaszewski W., Między salonem a jarmarkiem. Życie muzyczne na prowincji Królestwa Polskiego w latach 1815-1862, Warszawa 2002;

Autor noty biograficznej: Andrzej Androchowicz