Osoby

Zenon Bolesław Wiktorczyk
ur. 17 lipca 1918, Stanisławów – zm. 27 marca 1997, Warszawa.

Artysta radiowy, kabaretowy i estradowy: reżyser, autor tekstów, aktor, konferansjer. Założyciel i kierownik ważnych zespołów kabaretowych (Szpak, Wagabunda) oraz twórca programów estradowych (Podwieczorek przy Mikrofonie).

Urodzony w Stanisławowie jako syn zawodowego oficera Tadeusza, mimo służbowych przenosin ojca do Warszawy w 1931 roku pozostał w mieście dzieciństwa, by tam ukończyć gimnazjum. Dołączył do rodziców i młodszej siostry trzy lata później i we wrześniu 1934 rozpoczął naukę w Liceum im. Reytana przy ulicy Smolnej. Zdał maturę w 1936 roku, po czym podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Na przełomie 1937/1938 zdecydował się na ich przerwanie, by odbyć roczną służbę wojskową w 13. Pułku Piechoty w Pułtusku. Już w stopniu podchorążego został przydzielony do 21. Warszawskiego Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”. Po powrocie do cywila przeniósł się ze studiów prawniczych na medycynę.

We wrześniu 1939 bronił stolicy, dowodząc plutonem w Pułku „Dzieci Warszawy”. Po klęsce pozostał w Warszawie i uczestniczył w działaniach konspiracyjnych AK. W czasie powstania warszawskiego był dowódcą „Oddziału II Georga” IV Kompanii i batalionu Bełt w 8. kompanii. 2 października 1944 rozkazem nr 38 komendanta Okręgu Warszawskiego AK został awansowany do stopnia porucznika. Nosił pseudonimy „Wiktor” i „Wik”. Walczył w rejonie Śródmieścia. Za udział w walkach został odznaczony w 1944 roku Krzyżem Zasługi z Mieczami (rozkaz nr 29 z 15 września 1944) oraz Krzyżem Walecznych (rozkaz nr 38 z 2 października).

Po powstaniu warszawskim znalazł się w transporcie do Stalagu 344 Lamsdorf (Łambinowice), później przeniesiony do Sandbostel i ostatecznie do Oflagu X-C Lübeck, w którym doczekał wyzwolenia. Obozy jenieckie – trochę paradoksalnie – stały się początkiem jego kabaretowej drogi. Zaczęło się od Śląskiego Rarytasa (Łambinowice), później zorganizował kabaret Pod Wagą (Sandbostel). Prezentował satyryczne monologi nawiązujące do popularnej postaci Radcy Strońcia z radiowej Wesołej Lwowskiej Fali.

Po wyzwoleniu wraz z grupą byłych jeńców stworzył w Lubece kolejny kabaret – Ludzie z Oberży Komediantów, z którym objeżdżał skupiska Polaków na terenie okupacji brytyjskiej oraz jednostki 1. Dywizji Pancernej generała Stanisława Maczka. W prezentowanym wówczas programie Radiostacja „Oliwa”, utrzymanym w konwencji radiowej, pełnił też funkcje spikera-konferansjera.

We wrześniu 1946 Wiktorczyk wrócił do Polski; najpierw znalazł się w Katowicach. Został dziennikarzem „Gazety Robotniczej”, pisząc pod pseudonimem Wiktor Czyk. Publikował także wspomnienia wojenne w „Dzienniku Zachodnim” oraz cykl artykułów satyrycznych w katowickim tygodniku „Kocynder”. Pisał również okazjonalnie teksty satyryczne dla katowickiej Rozgłośni Polskiego Radia. Po przeniesieniu do Wrocławia, w grudniu 1946, roku został stałym współpracownikiem Polskiego Radia, tworząc autorską audycję Wesoła Antena. W roku 1947 rozpoczął współpracę z programem Przy sobocie po robocie. Pisał dialogi dla Jerzego Fitia i Mariana Jastrzębskiego, czyli Pawła i Gawła, a jednocześnie prowadził tę audycję wspólnie z Witoldem Dąbrowskim. „Niestety lekko złośliwe utwory, cieszące się aplauzem czytelników, nie zyskały aprobaty władz oraz dyrekcji Polskiego Radia. Z tego powodu otrzymał dwuletni zakaz pracy w redakcjach i studiach Polskiego Radia” [Świątek, 1997]. W roku 1949 przyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął pracę w redakcji tygodnika satyrycznego „Szpilki” oraz podjął współpracę z Teatrem Syrena i z Redakcją Audycji Masowych Polskiego Radia, pozostając pod opieką redaktora Romana Sadowskiego (poety, autora piosenek), który uczył go zawodu radiowca. Równolegle studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim (1950–1953). W roku 1950, już jako etatowy pracownik Polskiego Radia, otrzymał propozycję stworzenia odrębnej Redakcji Satyry. Powstała rok później, ostatecznie pod nazwą Redakcja Humoru i Satyry.

Pod koniec 1953 roku Zenon Wiktorczyk przedstawił w swojej radiowej redakcji pomysł zorganizowania kabaretu, nawiązującego do przedwojennych tradycji. Pozyskał dodatkowe oparcie finansowe i organizacyjne w przedsiębiorstwie hotelowym Orbis i doprowadził do stworzenia w Warszawie Kabaretu Szpak. Był w nim autorem scenariuszy wszystkich programów, kierownikiem literackim, reżyserem, autorem wielu tekstów, a także konferansjerem. Kabaret Szpak występował od maja 1954 (10 maja pierwsza premiera) do wiosny 1963 roku, z trzyletnią przerwą (1956–1959) spowodowaną trudnościami finansowymi. Przedstawił sześć programów. W sezonie 1955/56 Wiktorczyk pełnił obowiązki dyrektora artystycznego Centralnego Zarządu Estrady przy ministrze kultury i sztuki. Na początku sezonu 1956/57 został kierownikiem artystycznym, a w sezonie 1957/58 również dyrektorem Teatrzyku Satyrycznego Buffo (od lipca 1957 Teatr Satyry Buffo). Działał w nim jako reżyser, autor i konferansjer, przygotowując zarówno inauguracyjne przedstawienie Strwożenie światka (prem. 17 kwietnia 1956), jak i trzy kolejne premiery. W marcu 1958, w wyniku cofnięcia zgody Centralnego Zarządu Teatrów na wyjazd do Czechosłowacji, zrezygnował z funkcji dyrektora. Równolegle, w sezonie 1957/58, pełnił obowiązki dyrektora Teatru Sensacji (teatr powstał jesienią 1956, podlegał administracyjnie teatrowi Buffo).

Kiedy w 1958 roku Roman Sadowski i Jerzy Baranowski postanowili odrodzić przedwojenną audycję estradowo-radiową Podwieczorek przy mikrofonie, został jej reżyserem, a także konferansjerem. Dzięki temu na ponad dwadzieścia lat stał się jedną z najpopularniejszych postaci i jednym z najbardziej rozpoznawanych głosów Polskiego Radia.

Radio było prawdziwą pasją Zenona Wiktorczyka. Zrealizował w nim około dwóch tysięcy programów i audycji. Był m.in. współtwórcą Radiowej Spółdzielni Satyrycznej (luty 1951), zrealizował cykle: Na radiowej estradzie (jesień 1951), Radio-kabaret, Trzy po trzy (jesień 1958), Radio variétés, współtworzył Zespół Dziewiątka (Ludwik Górski, Ziemowit Kuniński, Jerzy Medyński, Joanna Wilińska, Andrzej Nowicki, Jeremi Przybora, Jerzy Wasowski, Henryk Bardijewski), nagrał 80-odcinkową audycję Z dziejów kabaretu oraz przedstawił radiosłuchaczom cykl swoich minisłuchowisk pod hasłem Teatrzyk piątej klepki. Poza programami satyrycznymi tworzył słuchowiska (m.in. Pistolet, 1969, za który otrzymał pierwszą nagrodę na międzynarodowym festiwalu w Barcelonie).

Po zakończeniu występów przez kabaret Szpak Zenon Wiktorczyk pisał teksty do trzech kabaretów: Dudka, U Lopka oraz U Kierdziołka.

Kierownikiem lub zastępcą kierownika Redakcji Humoru i Satyry PR był do 1968 roku. Po 1968 pozostał w radiu, będąc członkiem kolegium redakcyjnego. Na stanowisko kierownicze – tym razem w Redakcji Audycji Rozrywkowych Naczelnej Redakcji Programów Literackich i Publicystycznych Polskiego Radia – powrócił w roku 1973 i piastował je do likwidacji redakcji w 1983. Redaktorem audycji rozrywkowych pozostał jeszcze do roku 1988, kiedy przeszedł na emeryturę.

Był członkiem Radiowego Studia Piosenki oraz Zarządu Klubu Satyryków przy Związku Literatów Polskich. W roku 1974 otrzymał za twórczość radiową prestiżową nagrodę „Złoty Mikrofon”.

Wśród jego licznych zatrudnień należy jeszcze wymienić udział w kolegium redakcyjnym wydawnictwa Estrada oraz kierownictwo artystyczne wojskowego zespołu estradowego Czarne Berety (1961–1978). Wystąpił też w 1980 roku jako aktor w filmie Stanisława Barei Miś (minister Władek Złotnicki).

Był aktywnym i zasłużonym działaczem Związku Artystów Scen Polskich. Pełnił w tej organizacji obowiązki przewodniczącego lub wiceprzewodniczącego Sekcji Estrady, był członkiem Zarządu Głównego i Prezydium, należał do Komisji Weryfikacyjnej Reżyserów Estrady. W roku 1989 należał do czternastoosobowej grupy organizatorów Ogólnopolskiego Zgromadzenia Artystów Teatru, na którym zapadły decyzje zapobiegające podziałowi ZASP, co było doświadczeniem wielu środowiskowych organizacji w czasie stanu wojennego.

Opracował kilka antologii utworów satyrycznych.

Bibliografia

• Archiwum prywatne Zenona Wiktorczyka w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego;
• Archiwum prywatne rodziny Dziewońskich;
• Archiwum rodzinne udostępnione przez siostrę Halinę Fornagiel z domu Wiktorczyk;
• Zenon Bolesław Wiktorczyk, Powstańcze Biogramy, https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/zenon-wiktorczyk,48526.html, (dostęp 11 marca 2023);
• „Biuletyn Informacyjny ZASP” 1996/97, nr 5;
• Budzianowska Alina, wywiad z Zenonem Wiktorczykiem, „Panorama” 1976, nr 32;
• Estrada. Materiały repertuarowe dla estrad. Cz. 3. Kabaret „Szpak”, wybór tekstów, zdjęć i koment. Zenon Wiktorczyk, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975;
• Grodzieńska Stefania, Z warszawskich kabaretów – „Szpak”, „Nowa Kultura” 1955, nr 9;
• „Panorama” 1976, nr 32
• „Radio i Telewizja” 1975, nr 10;
• Szczepkowski Andrzej, Słóweczka, Interpress, Warszawa 1992;
• Świątek Tadeusz Władysław Pamięci Zenona Wiktorczyka, „Nowa Gazeta Praska” 1997, nr 13 (54), s. 8;
• Zenon nie z „Podwieczorku”, rozmawiała K.W., „Radio i Telewizja” 1970, nr 49.

Roman Dziewoński (2022)