Lucjan Dytrych
DYTRYCH Lucjan Stefan (5 stycznia 1903 Warszawa – 29 stycznia 1989 Warszawa),
aktor.
Był synem Władysława Dytrycha, mistrza wędliniarskiego, i Stefanii z Cajznerów; mężem Hildegardy Gertrudy ze Starzyńskich (ślub 21 kwietnia 1935 w Bydgoszczy). Uczył się w Warszawie w Szkole Przygotowawczej im. Roeslerów, a potem w Szkole Rzemieślniczej. W 1921, gdy przygotowywał się do egzaminów wstępnych do Gimnazjum Edwarda Rontalera zarzucono mu obraźliwe zachowanie wobec inspektora szkoły i mimo zdanego egzaminu, do szkoły nie przyjęto. Pozbawiony pomocy finansowej rodziców, podjął pracę urzędnika w Państwowym Zakładzie Badania Żywności i Przedmiotów Użytku w Warszawie, ale już we wrześniu 1921 zdał pomyślnie egzamin wstępny i został słuchaczem Kursów Wokalno-Dramatycznych Jadwigi H. Hryniewieckiej. Trzyletni kurs skończył w dwa lata, odbył w czerwcu 1923 popis w Teatrze Polskim i w tymże roku zdał przed komisją Związku Artystów Scen Polskich egzamin kwalifikacyjny.
Na sezon 1923/24 zaangażował się do Teatru Polskiego w Sosnowcu za dyrekcji Henryka Czarneckiego (i z tym zespołem był latem 1924 np. w Płocku i Ciechocinku), a w 1924/25 grał pod tą dyrekcją na obu scenach: w Sosnowcu i w Katowicach (w połowie tego sezonu został powołany do odbycia służby wojskowej w Tarnowskich Górach). W marcu 1926, na dwa miesiące, zaangażował się do Teatru im. Fredry w Warszawie. W sezonie 1926/27 najpierw był w zespole teatru w Sosnowcu, ale szybko przeniósł się do Teatru Miejskiego w Grudziądzu, z którym występował też w lipcu 1927 w Gdańsku. Potem grał w Wilnie: w sezonach 1927/28 i 1928/29 w Teatrze Polskim w „Lutni”, a w 1929/30 w Teatrach Miejskich pod dyrekcją Aleksandra Zelwerowicza. W sezonie 1930/31 występował w Teatrze Miejskim w Toruniu oraz we Włocławku, a od 21 listopada 1931 grał jeszcze gościnnie w teatrze toruńskim rolę Schultza w sensacyjnej sztuce X-33. W sezonach 1931/32–1937/38 był w zespole Teatru Miejskiego w Bydgoszczy, z wyjątkiem 1932/33, kiedy przeniósł się do Teatrów Miejskich w Łodzi. Na ostatni przedwojenny sezon 1938/39 zaangażował się do Teatru Polskiego w Poznaniu.
Brał udział w kampanii wrześniowej, został ranny, i do końca 1940 był jeńcem w obozie w Moosburgu w Niemczech. W 1941–45 mieszkał w Częstochowie, gdzie pracował jako szatniarz i kelner w kawiarni aktorów „Sztuka”. W styczniu i lutym 1945 brał udział w organizowaniu Teatru Miejskiego w Częstochowie, wchodził w skład komitetu dyrekcji i prowadził punkt rejestracyjny dla przybywających aktorów. W kwietniu 1945 wyjechał do Poznania, zaangażował się do Teatru Polskiego i grał tu do końca sezonu 1947/48. Pracował także społecznie, opiekował się teatrami amatorskimi.
W sezonie 1948/49 był aktorem Teatr Wojska Polskiego w Łodzi. Potem, niecałe dwa sezony (1949/50 i 1950/51), grał we Wrocławiu, gdzie w Teatrach Dramatycznych w pierwszym sezonie był też wicedyrektorem i kierownikiem organizacji pracy. Wrócił do Warszawy i od 1 kwietnia 1951 do końca sezonu 1955/56 pracował w Teatrze Ateneum, a w 1956/57 i 1957/58 w Teatrze Domu Wojska Polskiego (od 1957 Teatr Dramatyczny). W sezonie 1958/59 został aktorem Teatru Ludowego i grał na tej scenie do końca 1972/73, to jest do odejścia na emeryturę.
Przystojny, postawny, o poważnych rysach twarzy, wyrazistych oczach, głębokim głosie i nienagannej dykcji, od pierwszych lat na scenie był najczęściej obsadzany, jak napisano w Bydgoskim leksykonie teatralnym, w rolach
surowych ojców, władczych mężów, rekinów finansjery, przemysłowców bezwzględnych i arystokratów wyniosłych.
Zagrał takich postaci „serio” wiele i był w tych rolach ceniony. Obsadzany w komediach, często zawodził, w grze stosował ostre akcenty, sięgał po efekty z farsy, nawet szarżował, co krytykował np. Konstanty Troczyński. Przed wojną zagrał w Grudziądzu w 1927 m.in. Polelum (Lilla Weneda), w Wilnie w 1928 Rotmistrza (Damy i huzary), a w 1929: Jacka (Dziady), Mohyłowicza (Maman do wzięcia), Kawalera di Ripafrattę (Oberżystka). W Toruniu i w Bydgoszczy miał wiele ważnych, często pierwszoplanowych ról, jak np. w 1930: Klaudiusz (Hamlet), doskonały Korniłow (Tamten); w 1931: Tybalt (Romeo i Julia), Kossakowski (Horsztyński); w 1932 Dyrektor (Sztuba); w 1934 chwalony Ivar (Ivar Kreuger); w 1935 Wojewoda (Zaczarowane koło); w 1936: Kostryn (Balladyna), Hrabia Respekt (Fantazy); w 1937: Pankracy (Nie-Boska komedia), Giełgud (Emilia Plater), Lubowicz (Krewniacy). W Bydgoszczy reżyserował też w 1935 farsę Hurra, jest chłopczyk! i Kobietę i jej tyrana, a w 1936 Męża z grzeczności i przedstawienie dla młodzieży Dzieci kapitana Granta. W Łodzi grał m.in. Gospodarza w Weselu (1932) i Wiktora Krzeptowskiego w Egipskiej pszenicy (1933), w Poznaniu Stryja Feliksa w Dewaluacji Klary, Męża w Ich czworo.
Po wojnie w Poznaniu był lubianym aktorem i miał szereg dobrych ról, takich jak: ponownie Rotmistrz (Damy i huzary, 1945); Wernyhora (Wesele), William Harrington (Roxy), Malvolio (Wieczór Trzech Króli) i znakomity Osip (Rewizor) – 1946; Kotwicz (Rozbitki) i Don Juan (Wiele hałasu o nic; wyróżnienie na Festiwalu Szekspirowskim) – 1947; Artur Birling (Pan inspektor przyszedł) i Pułkownik (Pan Benet) – 1948. W Łodzi zagrał m.in. Bubnowa (Na dnie) – 1949; we Wrocławiu: Zieję (Tysiąc walecznych, 1950; wyróżnienie na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych, 1951), Fryderyka (Jak wam się podoba, 1951). W Warszawie grał przeważnie role drugoplanowe. Był to np. w Ateneum: Daum (Panna Maliczewska, 1953); w Teatrze Dramatycznym: świetny Pastor (Wizyta starszej pani, 1958); w Teatrze Ludowym: Chrobrzyc-Gorycki (Dramatu akt pierwszy, 1958), Baron Antenacki (Przyjaciele Aleksandra Fredry, 1959), Książę Modeny (Sułkowski, 1962), dobrze ujęty Doktor (Konfederaci barscy, 1964), Marek Guronos (Sarmatyzm, 1965; według Wojciecha Natansona w tej roli „ujmował poczuciem kontuszowego gestu i stylu”), Łapka (Nikt mnie nie zna, 1966), Medard (Ucieczka z wielkich bulwarów, 1969), Krzysztof Cedro (Turoń, 1971), Sołtys (Kondukt, 1971).
Gościnnie występował w Lublinie w Teatrze im. Osterwy (Ojciec w Kluczu od przepaści, sezon 1955/56) i w Warszawie (Harrison Howell w Daj buzi, Kate w Teatrze Komedia, sezon 1957/58; Lord Hertford w Księciu i żebraku w Teatrze na Targówku, sezon 1975/76). Grał wiele ról w spektaklach Teatru TV. W 1949–83 wystąpił w kilkunastu filmach fabularnych, m.in. w Domu na pustkowiu, Przygodzie na Mariensztacie, Hubalu, Śmierci prezydenta (grał Ignacego Daszyńskiego), Constans. Po wojnie był znanym, cenionym aktorem radiowym; w Teatrze Polskiego Radia wystąpił w ponad 40. rolach, a w popularnej powieści W Jezioranach odtwarzał postać Władysława Borka.
Już od przedwojnia w Bydgoszczy był działaczem Związku Artystów Scen Polskich, służącym z ogromnym oddaniem społeczności aktorskiej, od 1963 wieloletnim członkiem, a potem przewodniczącym Komisji Skolimowskiej, opiekunem Domu Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie. Piastował też godność Przewodniczącego Kapituły Członków Zasłużonych Związku Artystów Scen Polskich.
Bibliografia
Almanach 1988/89; Almanach sceny bydg. 1920–90; Bydg. leksykon teatr.; Ciecierski: Zwyczajne tycie; Ciesielski: Teatr pol. w Gdańsku; Czechowska: Zapolska; Danowicz: Ujarzmianie Melpomeny; Formanowicz; Fredro na scenie (il.); Hahn: Shakespeare w Polsce; Koczanowicz s. 154; Konarska-Pabiniak: Repertuar s. 221; Kott: Miarka za miarkę s. 115; Kreczmar: Notatnik (il.); Kwaskowski s. 114, 115, 124, 198, 273–280, 281; Kwaśniewski: Album; Limanowski: Duchowość; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65; Mrozek s .253, 254, 288; Mrozińska: Trzy sezony; Nawrat: Repertuar; 75 lat T. Pol. w Poznaniu s. 417, 421–431; T. Dramatyczny w Warszawie; T. Nowy 1949–84; T. Polski Wrocław 1945–65; T. przy ul. Cegielnianej (il.); Troczyński: Pisma teatr.; Wilno teatralne; Wilski: Szkolnictwo; Z dziejów teatru w Grudziądzu s. 64; Życie teatr. w Częstochowie; Żywot: Dwadzieścia sezonów; Kur. Łódź. 1932 nr 265; Kur. Warsz. 1923 nr 156, 167, 1930 nr 238, 255, 277, 322, 1931 nr 32, 1932 nr 24, 132, 251, 1934 nr 69, 1937 nr 36, 319, 1938 nr 17; Pam. Teatr. 1964 z. 4 s. 433, 1968 z. 3 s. 384, 1997 z. 1–4 s. 97, 101, 1999 z. 3–4 s. 271; Prz. Teatr. i Film. 1924 nr 17; Scena Pol. 1923 z. 4–6 s. 19, 20, 46, z. 7–12 s. 34, 1929 z. 4 s. 32; Teatr 1965 nr 10 (W. Natanson), 1989 nr 4; Życie Warsz. 1989 nr 29, 30; Akta (fot.), ZASP; Akt ślubu nr 396/1935, Arch. USC Bydgoszcz i zgonu nr IV/293/1989, Arch. USC Warszawa; Programy i wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Almanach 1944–59; www.encyklopediateatru.pl; www.filmpolski.pl
Ikonografia
T. Nowicki: Portret, karyk., rys. – ITWarszawa; J. Żebrowski: D. jako Flor Fiedułycz Pribytkow (Ostatnia ofiara), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1954 nr 125 i D. jako Selim (Dziwak), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1956 nr 125; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, NAC.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
