Wanda Byrska
BYRSKA Wanda, z domu Pawłowska (11 sierpnia 1907 Warszawa – 1 marca 1993 Łódź),
aktorka-lalkarka, scenografka, reżyserka i kierowniczka artystyczna teatru.
Była córką Mariana i Stefanii Pawłowskich; żoną dyrektora teatru i scenografa Stanisława Byrskiego (zob. t. 2). W Warszawie w 1925 ukończyła gimnazjum humanistyczne, a w 1930 Miejską Szkołę Sztuk Zdobniczych i Malarstwa.
W 1930 zaczęła współpracę z Teatrem Baj pod patronatem Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci na Żoliborzu w Warszawie. Szyła kostiumy, wykonywała lalki i poruszała nimi, opracowywała scenografię do takich przedstawień, jak: wspólnie z J. Wolffową O odwilży, o kichaniu i o wiosny powitaniu oraz O babuleńki koziołku rozpustnym i jak to było z kiszeniem kapusty (1931), z Witoldem Millerem Słoniątko (1933), Cztery mile za piec (1934), Dziwny doktor i Przygody dziwnego doktora (1937), Trzydziesty piąty maja (1938). Wraz z innymi członkami zespołu, m.in. z J. Wesołowskim, prowadziła kursy popularyzatorskie i instruktorskie w szkołach, seminariach nauczycielskich, siedzibie Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie oraz letnie kursy organizowane z inicjatywy Światowego Związku Polaków z Zagranicy, np. w 1935 w Brodach pod Krakowem, w 1936 w Trokach i w Toruniu, w 1937 w Groniku Kościeliskim koło Zakopanego, w 1938 w Białowieży i Kielcach. W tomie W kręgu warszawskiego „Baja” zamieściła wspomnienia o pracy w tym teatrze.
W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej, wraz z Wesołowskim i Millerem, pracowała z dziećmi w Ognisku Rady Głównej Opiekuńczej nr 13 na Żoliborzu. Od listopada 1940 do wybuchu powstania warszawskiego występowała w półjawnych przedstawieniach z dawnego repertuaru Baja, przygotowywała też szopki na Boże Narodzenie (1940, 1941); spektakle pokazywano w siedzibie Ogniska oraz w innych dzielnicach Warszawy. Utrzymywała się z pracy w Spółdzielni Pracy Stolarsko-Zabawkarskiej na Żoliborzu.
Po wojnie mieszkała w Łodzi. Od początku współpracowała tu z Dziecięcym Teatrem Kukiełek Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, założonym w kwietniu 1945 przez M. Glutha, od 1 czerwca 1946 do końca sezonu 1952/53 była kierowniczką artystyczną tej sceny (od połowy 1941 pod nazwą Teatr Lalek Pinokio), a potem, aż do przejścia na emeryturę w styczniu 1972, była reżyserką i scenografką. W czasie kilkumiesięcznej przerwy w działalności teatru, pracowała w łódzkim Teatrze Lalki i Aktora Sarabanda, gdzie wykonała lalki do Pana Twardowskiego Mariana Mikuty (1946). Uprawnienia reżysera teatru lalek uzyskała w 1961.
Wystawiała utwory o wartościach literackich i poetyckich, często była to klasyka literatury dziecięcej.
Jej reżyserię cechowała prostota, dbała o czystość formy
i czytelność treści mających budzić wrażliwość
dziecięcej widowni
(M. Eckert).
Wspólnie z mężem projektowała scenografie, m.in. do przedstawień: O Żaczku Szkolaczku (1946), Historia cała o niebieskich migdałach (1947), Pinokio (1948), Pan Tom buduje dom (1950). W 1951 debiutowała jako reżyserka Guliwerem w krainie Liliputów, następnie reżyserowała takie przedstawienia, jak: Skarb na pustkowiu (1952), Pinokio (1957), Diamentowa rosa (1958), Dziadek Zmruż-Oczko (1959), Bajka chińska (1960), Pimpuś Sadełko, Jak krawiec Niteczka zastał królem – 1961; Przygody Guliwera, Baśń o pięknej Parysadzie – 1963; Zaklęty rumak (1965), Kot w butach (1966), Rubel Samosiejek (1967), Legenda gdańska (1968), Baśń o dwóch nieustraszonych rycerzach (1969), Sto złotych talarów, czyli Szczurołap w mieście Hamelin (1970); Królewski statek (1971), Przyjaciel wesołego diabła (1973), Przygody małego lewka (1975).
Współpracowała też z warszawskim Teatrem Lalek Baj, gdzie w 1950 opracowała scenografię do sztuki Czarodziejski kalosz (nagroda za projekty lalek na Festiwalu Sztuk Radzieckich w Warszawie w 1950), a wraz z mężem i Heleną Muszkat do sztuki Kret i zając; z Teatrem Młodego Widza we Wrocławiu (w 1951, z mężem, lalki i dekoracje do Pinokia); z Teatrem Młodego Widza w Poznaniu (z mężem, dekoracje do Czarodziejskiego kalosza, 1951 i Nowych szat króla, 1952). W 1969 w Teatrze Baj reżyserowała Trzy niespodzianki z wyspy Chrupanki, a w 1970 w Teatrze Lalek Tęcza w Słupsku Klonowych braci. Pracowała również jako instruktor amatorskich zespołów lalkowych, m.in. w Domu Kultury w Łodzi. W Teatrze Lalek Pinokio 31 grudnia 1970 obchodziła jubileusz 40-lecia pracy artystycznej.
Bibliografia
Almanach 1992/93; Kaszyński: Teatr łódz.; Łódz. sceny lalkowe (M. Eckert); W kręgu Bąja (il.); Waszkiel: Dzieje (il.); Waszkiel: Dzieje 1945–2000; Akta, T. Lalek Pinokio Łódź. Bon.: Fot. – IS PAN.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
Biogram z Instytutu Teatralnego
PAWŁOWSKA-BYRSKA Wanda (1907–1983) – żona Stanisława Byrskiego, scenograf i reżyser teatrów lalkowych. Przed wojną pracowała w Teatrze Baj w Warszawie. Po wojnie współtworzyła Teatr Pinokio w Łodzi, w którym jako reżyser przygotowała 30 premier.
Źródło: Tadeusz Byrski, W pogoni za teatrem, redakcja i noty biograficzne Iwona Arkuszewska, Dorota Buchwald, Monika Krawul, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2015.
