Osoby

WIERCIŃSKA Maria, z Serkowskich (27 lutego 1902 Łódź – 11 grudnia 1976 Warszawa)

aktorka, reżyser

Była córką Stanisława Serkowskiego, lekarza, i Wła­dysławy z Frankowskich, żoną Edmunda Wierciń­skiego (zob. t. 1). Od 1915 uczęszczała do Gimnazjum im. Cecylii Plater-Zyberkówny w Warszawie (matura w 1920). Od 15 sierpnia do 1 listopada 1920 pracowała jako sanitariuszka w szpitalu wojskowym Czerwo­nego Krzyża. Od stycznia 1921 studiowała przez cztery semestry na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warsza­wskiego. Równocześnie kształciła się jeden rok na Kursach Wokalno-Dramatycznych Heleny Józefy Hryniewiec­kiej.

We wrześniu 1922 została przyjęta do Instytutu Reduty wraz z kilkuosobową grupą studenckiego Koła Sztuki Dramatycznej, którym od roku kierował Edmund Wierciński; poślubiła go 24 lipca 1925 i odtąd używała na scenie jego nazwiska. Do zespołu Re­duty należała w Warszawie (1922–25) oraz w Wil­nie (1925–27). Grała, uczestnicząc również w ob­jazdach, ponad dwadzieścia pięć ról, m.in.: Ewę (Pastorałka), Marysię (Pomsta), Renę (Lekkoduch), Wróżkę (Wyzwolenie), Marynę (Wesele), Donnę An­nę (Don Juan J. Zorilli), Ewę (Sen), Elwirę (Cyd). W sezonie 1924/25 była członkiem kierownictwa In­stytutu Reduty. W 1925 uczestniczyła w wyprawie Reduty na Łotwę (Ryga, Dźwińsk, Rzeczyca). Od września 1927, wraz z grupą zbuntowanych redutowców, zaangażowała się na jeden sezon do Teatru No­wego w Poznaniu. Od drugiej połowy kwietnia do połowy sierpnia 1928 była z tym zespołem pn. Scena Nowa w objeździe (Gniezno, Bydgoszcz, Toruń, Łódź, Warszawa). Od września 1928 z częścią redutowców zaangażowała się do Teatrów Miejskich w Łodzi. W 1930–33 dzieliła wraz z mężem losy grupy osób związanych z Leonem Schillerem: Teatry Miejskie we Lwowie (sezon 1930/31, pierwsza poł. 1932), warszawski Teatr Melodram (jesień 1931) i Nowe Ateneum (sezon 1932/33). W 1927-33 grała ok. czterdziestu ról, m.in. Magdzię (Maski), Mirabellę Parwis (Metafizyka dwugłowego cielęcia), Ewę (Śnieg), Anielę (Dzieje grzechu), Frankę (Hinkemann), Lizę (Przestępcy), Klarę i Leonorę (Dorota Angermann), Strach (Kordian), Bar­barę (Spór o sierżanta Griszę), Marię (Wieczór Trzech Króli, czyli Co chcecie), Puka (Sen nocy letniej), Katty Haris (Czarne ghetto), Barbarę (Ma­jor Barbara). Na polu aktorskim uzyskała niemało przychylnych opinii, ale nie znalazła satysfakcji; nie zadowalała jej rola aktorki użytecznej. Porzuciła w końcu aktorstwo grając po raz ostatni rolę Marii w Lekkomyślnej siostrze w objeździe Reduty (sezon 1934/35). Wielokrotnie tańczyła na scenie dramatycznej (np. w Fircyku w zalotach, Śnie nocy letniej) i wykonywała tańce solowe w komediach muzycznych (Kró­lowa przedmieścia, Jak stać się bogatym i szczę­śliwym). Układała również tańce do kilku przedsta­wień (Łyżki i księżyc, Chłopi, Metafizyka dwugło­wego cielęcia, Wieczór Trzech Króli). W sezonie 1933/34 prowadziła w Instytucie Reduty w Warszawie kurs techniki tanecznej i tańca artystycznego.

Od 1934 poświęciła się wyłącznie działalności recytatorskiej i pedagogicznej. W sezonie 1934/35 objęła reżyserię i kierownictwo artystyczne działu poranków poetyckich w Reducie, organizowanych przez studenckie Koło Po­lonistów Uniwersytetu Warszawskiego. Poza tym wystąpiła w stu kilkudziesięciu porankach i wieczorach recy­tatorskich wierszy i prozy w teatrach, klubach literackich i artystycznych, w domach związkowych i więzieniach. Brała udział w wieczorach autorskich wielu znanych polskich poetów i prozaików. Miała także wieczory re­cytatorskie poza Warszawą (Białystok, Zawiercie, Cieszyn, Katowice). Uczyła plastyki ruchowej i ta­necznej na kursach wakacyjnych, m.in. w Krze­mieńcu (1934), Radzyminie (1937), Pszczynie (1938).
W 1938 przewodniczyła jury konkursu recytator­skiego w YMCA. W 1939 uczestniczyła jako re­cytatorka w ogólnopolskim zjeździe pisarzy na Zaolziu. Ogłaszała arykuły i recenzje na temat tzw. sztuki żywego słowa i teatru szkolnego w „Pionie”, „Teatrze w Szkole” i „Scenie Polskiej”.

Uczestniczyła w ponad trzy­dziestu słuchowiskach i audycjach radiowych; 20 marca 1935 nadano jej słuchowisko Niebezpieczne życie z udziałem Stefana Jaracza, powtarzane po wojnie w rozgłośni Polskiego Radia w Łodzi (1947) i w Warszawie (1971). W 1936–39 prowadziła na Wydziale Aktorskim PIST-u naukę mówienia wiersza.

Podczas II wojny światowej pracowała w Warszawie jako nauczycielka w Szkole Mechanicznej R. Wolframa (1940–41) oraz w Miejskiej Szkole Baletowej (1941–44); uczy­ła języka polskiego i techniki wyrazistości scenicznej. Prowadziła też w różnych szkołach zajęcia świet­licowe, wykładała sztukę żywego słowa, udzielała prywatnych lekcji retoryki i recytacji.

Wykładała również recytację wierszy na wszystkich kursach tajnego PIST-u (1940-44). Zorganizowała ok. stu pięćdzie­sięciu tajnych poranków i spotkań poetyckich w szkołach i mieszkaniach prywatnych w Warszawie i na prowincji, z udziałem ponad czterdziestu aktorów, muzyków, prelegentów. Łącznie przygotowała czter­naście programów poetyckich dla ponad siedmiotysiecznej widowni.

Od 1 sierpnia 1945 należała do zespołu Teatru Wojska Polskiego w Łodzi; kierowała w pierwszym sezonie Estradą Poetycką. Z sześciu przygotowanych programów zrealizowała dwa: Na gruzach dom oraz Listy Cho­pina. Jednocześnie wykładała do 1949 na wszy­stkich wydziałach w łódzkim PIST i PWST. W 1946-47 przygotowała pięć słuchowisk radiowych, m.in. Prometeusza w okowach i Wandę Cypriana Kamila Norwida; recytowała też w audycjach radiowych. Prócz tego wykładała i recytowała na kursach nauczycielskich, w domach kultury i świetlicach, udzielała lekcji prywatnych.

W 1949–52 pracowała w Teatrach Dramaty­cznych we Wrocławiu jako kierownik działu recytacji, a w ostatnim sezonie jako reżyser. Opracowała dwa wi­dowiska poetyckie (Listy Chopina, Słowacki), a 25 stycznia 1951 dała premierę Ślubów panieńskich i na podstawie tego warsztatu uzyskała „prawo reżyserowania”. Re­żyserowała jeszcze we Wrocławiu W Błędomierzu oraz Komedię Apolla Korzeniowskiego, w Jeleniej Gó­rze Intrygę i miłość. Prowadziła też wykłady i ćwi­czenia z aktorami i adeptami; zasiadała w jury konkursów recytatorskich; reżyserowała słuchowiska radiowe.

Od 1 lipca 1952 była reżyserem Teatru Pol­skiego w Warszawie. Swą pracę reżyserską w sto­licy inaugurowała pamiętną inscenizacją Wujaszka Wani (prem. 24 stycznia 1953 w Teatrze Kameralnym). Na tej scenie przygotowała niemało wybitnych prem.: m.in. Dom kobiet, Lato w Nohant, Matkę Karela Čapka, Norę, Trąd w pałacu sprawiedliwości, Dom Bernardy Alba, Tak jest, jak się państwu zdaje. Gościnnie reżyserowała również w warszawskim Teatrach Nowej Warszawy i Ateneum (1953), Teatrze im. Osterwy w Lublinie (1958), cztero­krotnie w Teatrze im. Jaracza w Łodzi (1961–63). Od dyrektora Teatru Polskiego Stanisława Witolda Balickiego otrzymała 15 marca 1963 wykrętnie sformułowane wymówienie pracy od 1 września, które stało się przedmiotem polemik prasowych. W okresie współpracy z Teatrem Polskim odbyła parę podróży artystycznych do Moskwy, Kijowa, Leningradu (1954), Londynu (1957), Pragi (1960), Berlina wschodniego (1966).

Od końca 1963 reży­serowała gościnnie w Teatrze Rozmaitości w Krakowie (Nasze miasto, 1963), w Teatrze im. Jaracza w Łodzi (Wieczór Trzech Króli, Wassa Żeleznowa, 1964 – nagroda reżyserska Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radziec­kich w Katowicach; Zmierzch długiego dnia, 1973); w Teatrze im. Bogusławskiego w Kaliszu (Henryk VI na łowach, 1965), warszawskim Teatrze Kameralnym (Hedda Gabler, 1966), krakowskim Teatrze im. Słowackiego (Kosmogonia, 1967), Teatrze im. Osterwy w Gorzowie Wiel­kopolskim (Fircyk w zalotach, 1968), Teatrze Polskim w Bielsku-Białej (1968), Teatrze im. Osterwy w Lublinie (W małym domku, 1969), warszawskim Teatrze Klasycznym (Budowniczy Solness, 1971), Teatrze im. Horzycy w To­runiu (1972).

Wiele jej przedstawień przenosiła ze scen teatralnej na ekran telewizja. Dla Teatru TV reży­serowała: Śluby panieńskie (1957), Wielkiego czło­wieka do małych interesów (1963), Ojca (1967), Eurydykę (1968). Nadal współpracowała z Polskim Radiem re­żyserując audycje poetyckie i słuchowiska. Uczest­niczyła wielokrotnie w jury konkursów recytator­skich i tatrów amatorskich oraz Kaliskich Spotkań Teatralnych. Wykładała na kursach szkoleniowych SPATiF-u, m.in. była opiekunem Gdańskiego Studia Rapso­dycznego, gdzie prowadziła seminaria (1957–59).

Od jesieni 1952 do maja 1970 uczyła w warszawskiej PWST na Wydziale Reżyserskim i Aktorskim; od 1 lipca 1956 jako profesor nadzwyczajny, od 27 listopada 1958 jako profesor zwyczajny. Od 15 lutego 1957 (oficjalnie od 1 kwietnia) do 1 września 1961 była dziekanem Wydziału Aktorskiego. Przygotowała ze studentami parę publicznych widowisk warsztatowych. W październiku 1966 otrzy­mała Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za dzia­łalność pedagogiczną.

Zapisała się w historii tea­tru przede wszystkim jako ofiarny pedagog-społecz­nik oraz utalentowany reżyser. Przygotowała czter­dzieści premier. Była reżyserem „tradycyjnym” teatru autorskiego. Najlepiej opanowała warsztat reżyserski na scenie kameralnej, ale do końca pozostała wierna redutowym metodom pracy, odznaczała się nieco­dziennym darem współpracy z aktorem, przy nie­zwykłym dla niego szacunku i trosce. Dojrzewała reżysersko w czasach, gdy teatr psychologiczny, in­tymny, teatr myśli i emocji stawał się niemodny, bo przeciwny estetyce imperializmu reżyserskiego i eksperymentom inscenizacyjnym. Rzutowało to wówczas ujemnie na jej pozycję reżyserską w te­atrze, ale mimo to zajmowała w nim miejsce czo­łowe.

Bibliografia

Almanach 1976/77; Csató: Polski t. współczesny (il); Fik: 35 sezonów; Kaszyński: Teatr łódz.; Kelera: Wrocław; Krasiński: Teatr Jaracza; Kwiatkowski: Tu PR Warszawa; Listy Osterwy; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Mar­czak-Oborski: Teatr 1918-39; Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944-64; Mrozińska: Karabin i maska; Mrozińska: Szkoła; Mrozińska: Trzy sezony; O zespole Reduty; Schiller: Droga przez teatr; Sempoliński: Druga połowa; Simon: Spis przed­stawień Reduty; Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; T. Polski Wrocław 1945-65 (il.); T. przy ul. Cegielnianej; Warszawska Szkoła Teatralna, Warszawa 1991; Wilski: Szkolnictwo; Dz. Pol. 1963 nr 284, 294; Kultura 1967 nr 34 (W. Filler); Kur. Lub. 1958 nr 12; Scena 1977 nr 2; Sł. Powsz. 1955 nr 303, 1956 nr 84, 1964 nr 188 (S. Po­lanica); Sztandar Ludu 1969 nr 75; Teatr 1966 nr 14, 1977 nr 9 (E. Krasiński); Tyg. Powsz. 1977 nr 8; WTK 1973 nr 38; Życie Warsz. 1976 nr 300 (E. Krasiński); Akta (tu fot.), ZASP; Afisze, programy (m.in. Arch. Wiercińskich), IS PAN, MTWarszawa; Gawlik: T. Letni w Łodzi.

Ikonografia

Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; Fot. – IS PAN, MTWarszawa.

Filmografia

Materiały – Archiwum TVWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t. II, PWN, Warszawa 1994. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.