Kalendarium

Piotrogród (dziś Sankt-Petersburg), Aleksandrynskij Tieatr: premiera Maskarady Michaiła Lermontowa w reżyserii Wsiewołoda Meyerholda. Scenografia Aleksander Gołowin (wcześniej współpracujący z Ballets russes Diagilewa, dla którego stworzył m.in. scenografię do Ognistego ptaka), muzyka Аleksandr Głazunow, w roli Arbienina wystąpił Jurij Juriew. „Na ulicach już zaczynała się rewolucja, słychać było okrzyki, zbierały się tłumy z flagami, nie kursowały tramwaje. Było pusto i strasznie, a mimo to teatr był wpełniony i to pomimo biletów za 22 ruble” – pisało później pismo „Tieatr i isskustwo” (2017 nr 10–11).

Meyerhold pracował nad tą inscenizacją z przerwami przez sześć lat, od 1911. Po premierze nie schodziła z afisza (z przerwami) do 7 lipca 1941, przy czym w 1919 i 1923 Meyerhold wprowadził do niej poprawki, а w 1933 i 1938 znaczące zmiany („redakcje sceniczne”). Kiedy na początku wojny niemiecko-rosyjskiej dekoracje Gołowina spłonęły, grano ją jeszcze na zasadzie koncertu estradowego w Nowosybirsku (gdzie ewakuowano teatr) i po wojnie w Leningradzie.

Meyerhold tak opisywał przedstawienie w 1917:

Spektakl jest podzielony na trzy części; po każdej następuje przerwa, nie dłuższa niż kwadrans. Podział ten został podyktowany względami technicznymi. Przy jego zastosowaniu widzowi uda się skupić uwagę na głównych obiektach świetnie rozbudowanej lermontowskiej architektury teatralnej.
W pierwszej części wszystko zmierza ku pojawieniu się zazdrości; tu zostaje dany pierwszy impuls dla rozwoju dramatycznych konfliktów. Na bogatym tle odcinają się dwie postacie: Nina i Arbienin.
W drugiej części Arbienin załatwia porachunki z księciem i baronową Strahl; dopiero w trzeciej powraca w główny nurt dramatu — do walki z Niną. To, co w pierwszej części było zaledwie zaznaczone — rola Szpricha — zostało w części drugiej rozwinięte z całym naciskiem. Intryga działa z pełną siłą. Mamy tu i podmienianie listów, i podszczuwanie, i pułapki w domach gry. Widać czyjaś niewidzialna ręka (Nieznajomego) zaczęła już tym wszystkim dyrygować. Szprich wydaje się najemnym szpiegiem i intrygantem.
Główna postać dramatu występuje w części trzeciej. To Nieznajomy. Przedtem widzieliśmy go przez moment w scenie drugiej, na balu. Już tam można było zauważyć, jaką rolę gra ów człowiek w losach rodziny Arbieninów. Nieznajomy dobija swą ofiarę dopiero wówczas, gdy jego zausznicy (Szprich i Kazarin) odpowiednio przygotowali sprawę.
Scena jest podzielona na proscenium i scenę właściwą. Ramę prosceniową stanowi gipsowy portal ze sztukaterią i zwierciadłami, widoczny w czasie całego spektaklu. Artysta-dekorator Aleksander Gołowin umieszcza dekoracyjne płaszczyzny tylko na górze („arlekiny”) i z tyłu („panneaux”). Wszystko jest obliczone na szybkie zmiany dekoracji.
Wszystko przesuwa się przed widzami niby we śnie.
Tylko dwukrotnie zostaje wykorzystana cała głębia sceny; w scenie drugiej — na maskaradzie, i w scenie ósmej. Dolna rampa została zlikwidowana. Światło pada jedynie z góry i z boków. Proscenium jest wysunięte do przodu. Znajduje się na nim balustrada, oddzielająca widownię od sceny.
Główna kurtyna zostaje opuszczona po 1, 3, 5, 6 i 7 scenie. W trakcie 2, 8 i 10 sceny opuszczają się inne kurtyny. Na zakończenie spektaklu zostaje opuszczona kurtyna żałobna.
Muzyka Aleksandra Głazunowa wprawia wszystkich w zachwyt. Skomponował tańce dla drugiej i ósmej sceny, romans Niny, melodie kurantów twierdzy Pietropawłowskiej i trzy utwory grane w czasie przerw.

(Z rozmowy z Meyerholdem zatytułowanej Wokół  Maskakrady. Ws. Meyerhold o przedstawieniu wydrukowanej w piotrogrodzkiej gazecie „Bierżewyje Wiedomosti”  24 lutego 1917. Przedruk pt. [Przed premierą] w: Wsiewołod Meyerhold, Przed rewolucją (1905–1917), Warszawa 1988, s. 266–267. Przeł. Andrzej Drawicz.) 

Bibliografia

• Wsiewołod Meyerhold, „Maskarada” (pierwsza wersja sceniczna), w: tegoż, Przed rewolucją (1905–1917), wybór i wstęp Jerzy Koenig, Warszawa 1988, seria Teorie współczesnego teatru; [wypowiedzi Meyerholda na temat Maskarady od 1911 do 1917].
• „Маскарад” Лермонтова в театральных эскизах А. Я. Головина : [к столетию со дня гибели М. Ю. Лермонтова. 1841–1941] , составители: М. Д. Беляев, Е. М. Берман, Т. Э. Груберт; под редакцией академика живописи Е. Е. Лансере, Москва – Ленинград 1941; [album projektów scenograficznych Gołowina do „Maskarady”, wydany z okazji 100. rocznicy śmierci Lermontowa, wersja cyfrowa]