Hasła

Nazwa gatunkowa wprowadzona i uzasadniona przez Cypriana Norwida we wstępie do Pierścienia Wielkiej Damy (1872) na określenie autorskiej odmiany tragikomedii; stanowi wyjątkowy termin gatunkowy, który wiąże się zasadniczo z jednym utworem i wyraża autorski ideał dramatu. Został on sformułowany w opozycji do klasycznego podziału pola gatunkowego na komedie i tragedie oraz zasadniczego przeciwstawienia sobie obu kategorii estetycznych – tragizmu komizmowi. Niechęć do takiej ostrej polaryzacji wartości sprawiła, że Norwid użył zamiennie określenia biała tragedia / wysoka komedia.

Był to przepojony ironią podwójny gatunek o charakterze Wielkiego Serio, posługujący się stylem scenicznej paraboli, która metaforyzowała pochodzące z komedii realne elementy świata przedstawionego: kontrastowe postacie, zwroty akcji, intrygę, małżeński finał. Konflikt został ukształtowany jako tragiczny i wykorzystywał środki dotychczas niedoceniane – ciszę, milczenie, pozornie puste słowa. Biała tragedia miała charakter elitarny zarówno w swym subtelnym wyrazie uczuć, jak i w pochodzącej z komedii wykwintnej, salonowej konwersacji, która określiła jej dialog. Zgodnie z duchem epoki, która wprowadziła badania nad społeczeństwem, gatunek wyrażał też problemy społeczne, jakie rodziła wówczas przemysłowa cywilizacja.

Tworząc termin biała tragedia, Norwid odwoływał się do tradycji tragedii z bezkrwawym, „białym” zakończeniem, którego koncepcję (lieto fine, 1554) rozwijał m.in. Giambattista Giraldi (zw. Cinzio). Idea takiego zakończenia stanowiła jeden z wyznaczników tragikomedii. Starożytne przykłady to niektóre tragedie Eurypidesa (Ijon, Helena, Alkestis, Ifigenia w kraju Taurów), zaś najbardziej znaną nowożytną tragedią z „białym” finałem pozostaje Berenika Jeana Racine’a (1670). Poza Pierścieniem Wielkiej Damy do białej tragedii zaliczyć też można inne utwory Norwida: Aktora (1862–1867) i Za kulisami (1866).

Bibliografia

• Sławińska, Irena: O komediach Norwida, Lublin 1953;
• Świontek, Sławomir: Wstęp, [w:] Cyprian Norwid: Pierścień Wielkiej Damy, oprac. Sławomir Świontek, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1990.