Hasła

Typ teatru tworzonego dla grupy społecznej definiowanej jako „mieszczaństwo” (ewentualnie „burżuazja”). Termin wieloznaczny, historycznie związany z awansem mieszczaństwa w XVIII w. Obecnie w potocznym języku polskim teatr mieszczański najczęściej oznacza teatr mało wybredny, przewidywalny, zaspokajający gusty słabo wyrobionej, acz zamożnej publiczności, gotowej więcej zapłacić za bilety, by miło spędzić wieczór, a zarazem zaspokoić ambicję bycia „kulturalnym człowiekiem”.

W XVIII w. walka burżuazji o silną pozycję w życiu politycznym i społecznym znalazła swój wyraz także w kształtowaniu teatru i dramatu zgodnie z własnymi potrzebami i przekonaniami. Do teoretyków dramatu i teatru w duchu etyki mieszczańskiej zalicza się Voltaire’a, Denisa Diderota i Gottholda Ephraima Lessinga. W okresie heroicznym t. m. odrzucił normy klasycystyczne, wprowadził nowe gatunki dramatyczne (komedia łzawa, dramat mieszczański, melodramat), rozwinął sieć teatrów bulwarowych, dostosowanych do gustów drobnomieszczaństwa, a nawet plebsu. Wiek XIX to okres rozwoju i umacniania się t. m., także w Polsce, choć tu w sposób specyficzny. Wielość teatrów w stolicach europejskich, zwłaszcza w Paryżu, umożliwiała pewien rodzaj specjalizacji scen, natomiast w Warszawie funkcjonowanie jednego Teatru Narodowego wymuszało przeplatanie się i współistnienie dawnych i nowych trendów. Najbliższy pojęciu t. m. był Teatr Rozmaitości (instytucjonalnie stanowiący część Warszawskich Teatrów Rządowych), wystawiający sztuki należące do nurtu pièce bien fait (por. sztuka dobrze skrojona), dramy i wodewile.

W XIX w. t. m. nabrał stabilności instytucjonalnej. Finansowany z pieniędzy publicznych, zyskał reprezentacyjne budynki (często o pałacowej architekturze) w centrach miast, polubił przepych (wystawne dekoracje i kostiumy). Zwyczaj uczęszczania do teatru nabrał cech ceremoniału (wieczorowe stroje). „Tak ukształtowany, t. m. stał się narzędziem propagowania i umacniania obrazu człowieka i świata zgodnego z ideologią mieszczańską (umiarkowanie, racjonalizm, oddzielenie życia publicznego od prywatnego, negacja biologicznego aspektu natury ludzkiej, zwłaszcza erotyki, kompromisowy charakter stosunków międzyludzkich regulowanych zasadami ‘dobrego wychowania’)” [Kosiński 2006: 180].

Od schyłku XIX w. t. m. stawał się coraz bardziej anachroniczny i konserwatywny, a komercja brała górę nad ambicjami artystycznymi. To z kolei spowodowało nieustanną krytykę t. m. przez różnorodne nurty awangardowe, poczynając od Wielkiej Reformy Teatru na przełomie XIX i XX w. aż do dzisiaj. Jedni zwalczają t. m. z pozycji ideologicznych (m.in. programowo antyburżuazyjni propagatorzy komunizmu), inni – estetycznych (wszelkie nurty eksperymentalne i awangardowe). Zarazem mobilność grup społecznych w XX w. całkowicie rozmyła pojęcie „mieszczaństwa”.

Współcześnie termin t. m. bywa używany jako synonim teatru konsumpcyjnego, konserwatywnego, repertuarowego, instytucjonalnego, finansowanego z publicznych pieniędzy, ale schlebiającego przeciętnym lub niskim gustom. Zazwyczaj używa się go w znaczeniu pejoratywnym, z potrzeb polemicznych.

Patrice Pavis zauważył: „Czy sztuka teatru nie jest w jakiś sposób nierozerwalnie związana z kulturą określaną jako mieszczańska? Nawet teatr awangardy, sięgający do odmiennych od tradycyjnych form praktyk teatralnych (teatr uliczny, teatr agitacyjny, teatr guerrilla, happening, teatr postmodernistyczny), manifestujący ostentacyjnie zerwanie z mieszczańską wizją świata i z artystycznymi metodami, które służą jej wyrażaniu, z całą swoją negacją i potępieniem kultury mieszczańskiej bywa przez kulturę tę zwykle zasymilowany” [Pavis 1998: 530].

Sprzeczności w rozumieniu i stosowaniu pojęcia t. m. uniemożliwiają dzisiaj jego jednoznaczne zdefiniowanie.

Bibliografia

• Kosiński, Dariusz: Teatra polskie. Historie, Warszawa 2010 [rozdz.: Teatr kulturalnego miasta];
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998 [hasło: teatr mieszczański];
• Wieża Babel. „Mieszczański” i inne etykietki, „Dialog” 2013, nr 12.