Hasła

Typ działalności i praktyki teatralnej związanej z występami teatralnymi towarzyszącymi jarmarkom i zbliżonej do nich działalności handlowej, charakteryzujący się specyficzną estetyką i obyczajowością.

Powstaniu targów i jarmarków średniowiecznych towarzyszył rozwój „sfery rozrywki” – od burdeli i stanowisk gry w kości przez pokazy „dziwów natury”, występy żonglerów i akrobatów, szarlatanów sprzedających podejrzane medykamenty po przedstawienia teatralne. Jarmark poddawał teatr rządzącym tu zasadom, przede wszystkim komercjalizował go, zgodnie z regułą popytu i podaży. Narzucił mu nie tylko swoją „pstrą” naturę, ale także bezwzględność w interesach, wymagając zarówno reklamy, jak dominacji zabawowej funkcji utworów rzadko zapisywanych, należących do sytuacyjnej kultury oralnej, wykorzystujących miejscowy folklor i nie stroniących od okrucieństwa i oszustwa. Jarmark nadał też swojemu teatrowi ulotność rynkowej transakcji – występ przewidywał jedynie prowizoryczną estradę z dwoma lub trzema aktorami-błaznami i bufonami w typowych, powtarzalnych rolach.

Nieuregulowany wędrowny byt takich zespołów, zwących się np. Dziećmi Bez-troski czy Dziećmi Matki Gęsi, sprawiał, że znajdowały się one na dole społecznej hierarchii obok innych „ludzi luźnych” – żebraków, pielgrzymów, przestępców. Teatr ten preferował tzw. „wesołe gatunki”, więc trywialne mizoginiczne farsy, parodie (kazań, reklam szarlatanów, przepowiedni astrologicznych), gry sceniczne, komiczne dialogi i monologi (le dits), polityczne sotie, ale i moralitety.

Kiedy w XIV w. wielkie jarmarki zostały przejęte przez miasta, byt scen jarmarcznych się utrwalił, choć zachowały swą wędrowność jako sposób na życie. W XVI i XVII w. na przyznanych jarmarkom obszarach miejskich pojawiły się teatralne budy, zwykle z balkonikiem pozwalającym na reklamę spektaklu. Tam właśnie, do połowy XVIII w., przechowała się Muza Trywialna. W Paryżu stała się ona ostoją Arlekina i włoskich komediantów, wypędzonych w 1696 po obrażeniu metresy królewskiej, stoczyła walkę z teatrami patentowymi, Komedią Francuską i Operą, broniącymi swych (późniejszych, bo pochodzących z XVIII w.) przywilejów, niejako przy tej okazji tworząc nowe gatunki komediowe i komediowo-muzyczne, feerie i pantomimy oraz zapowiadając estetykę romantyczną.

Teatr jarmarczny w Polsce

W Polsce nie mamy zbyt wielu świadectw istnienia w średniowieczu t.j.; wydaje się, że nie wyodrębniał się jeszcze zbyt wyraźnie z ówczesnej obyczajowości, choć zachowały się ślady działań tzw. wesołków o rozmaitych specjalizacjach, takich jak piszczkowie, kuglarze, igrcy, mieltelnicy (linoskoczkowie). Łączyli się oni w zespoły i w XVI w. dawali dla mieszczan spektakle o mieszanym charakterze. Być może należałoby dołączyć do tego nurtu dziejącą się w karczmie Tragedię żebraczą nowouczynioną (1552), polemiczne dialogi wyznaniowe, dramaty humanistyczne. Ale najważniejszym zespołem tekstów, zachowujących walor jarmarcznej plebejskiej estetyki, jest zwykle anonimowa komedia rybałtowska. W pierwszej z nich, Albertusie z wojny (1596), mamy nawet migawki z krakowskiego jarmarku. Być może wiele spośród sztuk, także o poważnej treści, zachowanych w rękopisach grywano na jarmarkach (np. Tragedia albo Wizerunk śmierci przeświętego Jana Chrzciciela Jakuba Gawatowica z 1619, przeznaczona na „jarmark przypadający na dzień Jana świętego” w Kamionce Strumiłowej). W postaci różnych zespołów wędrownych „pstry” świat jarmarcznych rozrywek przetrwał u nas do końca XIX w. W XX w. do jego estetyki na różne sposoby nawiązywały propozycje niektórych artystów awangardowych i eksperymentalnych (np. Tadeusz Kantor).

Bibliografia

• Berthold, Margot: Historia teatru, przeł. Danuta Żmij-Zielińska, Wrocław 1980;
• Dąbrówka, Andrzej: Teatr i sacrum w średniowieczu. Religia – cywilizacja – estetyka, Wrocław 2001;
• Drzewicka, Anna: Skupienie i zabawa. Twórczość dramatyczna w średniowiecznej Francji do końca XIII wieku, Kraków 1998;
• Lasocka, Barbara: O czarodziejach, akrobatach, panoramach. Lwów 1800-1850, „Pamiętnik Teatralny” 1960 z. 1-2;
• Lewański, Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981;
• Riche, Pierre: Życie codzienne w państwie Karola Wielkiego, przeł. Eligia Bąkowska, Warszawa 1979;
• Rozkwit średniowiecza, red. Daniel Power, przeł. Zbigniew Dalewski, Warszawa 2011;
• Targosz, Karolina: Korzenie i kształty teatru do 1500 roku w perspektywie Krakowa, Kraków 1995.