Hasła

Adaptacja obcej komedii do kontekstu polskiego; swobodny przekład tekstu wraz z dostosowaniem obcych wzorów do problematyki i realiów krajowych. Termin pochodzący z XVIII-wiecznej teorii dramatu, stworzonej przez księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego i wyłożonej przez niego w przedmowie do już napisanej w ten sposób komedii Panna na wydaniu (1771, wg Davida Garricka).

Czartoryski proponował narodową adaptację gruntowną, pełniącą w repertuarze funkcję pierwowzoru. W sytuacji powoływanego do życia od podstaw polskiego teatru publicznego p. było wyrazem racjonalnego pragmatyzmu i skrajnego utylitaryzmu – jako popularny repertuarowy ratunek dla nowej instytucji. P. nie obejmowało tragedii ze względu na jej historyczny charakter. Zarówno sam termin, jak i związana z nim praktyka teatralno-literacka miały dosyć szeroki zakres. Z jednej bowiem strony p. projektowało swobodny (wolny) przekład obcego oryginału, dostosowany do warunków polskich przez pozornie prostą zmianę imion postaci, nazw miejscowości, realiów kulturowych i obyczajowych, z drugiej natomiast stwarzało możliwość pełnej asymilacji oryginału. Pomiędzy tymi biegunami mieściły się jeszcze warianty obu typów, np. upiększenie, aktualizacja, lokalizacja, imitacja, naśladowanie czy tłumaczenie w sposobie naśladowczym. Granice między nimi oraz między p. a tłumaczeniem były dość płynne. We wszystkich jednak przypadkach nawet nieduże zmiany pociągały za sobą przekształcenie dramaturgii utworu, modyfikację prezentowanych zachowań i mentalności bohaterów, ich sposobu bycia, motywacji działań i wyborów oraz całej ideowej wymowy dzieła.

Przestosowanie było elementem strategii społeczno-artystycznej znamiennej dla epoki przekonanej, że komedie będą bardziej skuteczne, jeśli ich treść skojarzy się widzom ze znaną im rzeczywistością. Największą popularnością z innych komedii Czartoryskiego cieszyły się Gracz i Bliźnięta (przeróbki z Jeana François Regnarda).

Bibliografia

• Ziętarska, Jadwiga: Sztuka przekładu w poglądach literackich polskiego Oświecenia, Wrocław 1969;
• Ratajczakowa, Dobrochna: O dramatach przepolszczonych, [w:] tejże, W krysztale i w płomieniu. Studia i szkice o dramacie i teatrze, Wrocław 2006, t. 1.