Hasła

Opozycyjne względem siebie koncepcje dramatu, rozpatrujące w odmienny sposób jego status, tworzywo (materiał znakowy) oraz relacje z teatrem.

Literacka teoria dramatu

Według klasycznej literackiej teorii dramatu, wywodzącej się od Arystotelesa, dramat jest trzecim (obok liryki i epiki) rodzajem literackim, a słowo – jego podstawowym środkiem kształtowania znaczeń. Koncepcja ta – charakterystyczna dla europejskich poetyk tragedii, zwłaszcza w XVI-XVIII w. – traktowała widowisko (arystotelesowska opsis) jako dodatkową formę ekspresji, oddziałującą jedynie na zmysły i wyobraźnię widza, tamującą drogę do literackich wartości utworu i do przeżywania tragicznego konfliktu. Podobnie w ujęciu polskich badaczy rozwijających literacką teorię dramatu – Romana Ingardena, Marii R. Mayenowej, Konrada Górskiego – dzieło dramatyczne jako twór językowy, integralna część literatury, jest całością kompletną i samowystarczalną, ale – nietożsamą z jego sceniczną realizacją. Za rozdzieleniem tekstu i przedstawienia teatralnego, w którym zostaje on użyty, przemawiać ma wielość inscenizacji tego samego dramatu i różnorodność jego odczytań, jednak w granicach określonych intencją autora (problem tzw. wierności). W wersji skrajnej oznaczało to podporządkowanie dramatu teatrowi.

Teatralna teoria dramatu

Ujęcie to zakwestionowała teatralna teoria dramatu sformułowana w latach 40. XX w. przez Stefanię Skwarczyńską. Zdaniem Skwarczyńskiej dramat nie należy do typologii rodzajów literackich, jest rodzajem partytury stworzonej przez dramatopisarza kształtującego – oprócz słowa – specyficzne dla teatru tworzywa (przestrzeń, czas, aktor: intonacja, mimika, gestyka, ruch sceniczny); swą właściwą postać dramat zyskuje więc jako składnik wielotworzywowej całości – widowiska teatralnego. Akcentowanie odrębności materii znakowej teatru, opracowywanej już na poziomie tekstu, oraz drugorzędnej roli słowa prowadziło do zanegowania autonomii utworu dramatycznego (z wyjątkiem dramatów do czytania, niescenicznych) i uznania go za element sztuki dramatyczno-teatralnej.

Poglądy Skwarczyńskiej wyrastały z przemian teatru na przełomie XIX i XIX w., ale niedostatecznie rozróżniając pisarski projekt od rzeczywistego procesu budowania przedstawienia w warunkach scenicznych koncepcja ta – paradoksalnie – zakreślała granice wolności reżysera, przyjmując, że kształt inscenizacji zapisany jest już właściwie w tekście dramatu.

Autonomia dramatu i sztuki teatru 

Przekonanie o teatralności dramatu ze względu na zawarte w nim reguły wykonawcze artykułowane jest od dawna w teatrologii europejskiej, zwłaszcza o orientacji semiotycznej (Jiří Veltruský, Anne Ubersfeld, Rudolf Stamm). Do przezwyciężenia skrajności i ograniczeń literackiej teorii dramatu i teatralnej teorii dramatu wiodły w Polsce podejścia wskazujące na autonomię dramatu i sztuki teatru jako dwóch odrębnych dziedzin twórczości. Koncepcja przekładu znaków literackich na znaki teatralne (Jolanta Brach, Zbigniew Osiński), adaptacji (Janina Abramowska), postulowany przez Jerzego Ziomka „projekt wykonawcy” tekstów literackich, stanowisko Dobrochny Ratajczakowej sankcjonujące dwoistość bytową dramatu. Dzisiaj nie ulega wątpliwości, że dramat jest tekstem przeznaczonym w tej samej mierze do lektury, co wystawienia na scenie.

Bibliografia

• Abramowska, Janina: Literatura – dramat – teatr, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. Janusz Degler, t. 1, Wrocław 2003;
• Brach, Jolanta: O znakach literackich i znakach teatralnych, [w:] Problemy teorii, dz. cyt.;
• Ingarden, Roman: Sztuka teatralna, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. Janusz Degler, t. 2, Wrocław 2003;
• Markiewicz, Henryk: Dramat a teatr w polskich dyskusjach teoretycznych, [w:] Problemy teorii, t. 1, dz. cyt.;
• Osiński, Zbigniew: Przekład tekstu literackiego na język teatru (Zarys problematyki), [w:] Dramat i teatr. Konferencja teoretycznoliteracka w Świętej Katarzynie, red. Jan Trzynadlowski, Wrocław 1967;
• Ratajczakowa, Dobrochna: Sługa dwóch panów: dwoisty żywot dramatu, [w:] Problemy teorii, t. 1, dz. cyt.;
• Skwarczyńska, Stefania: Zagadnienie dramatu [w:] Problemy teorii, t. 1, dz. cyt..;
• Skwarczyńska, Stefania: Niektóre praktyczne konsekwencje teatralnej teorii dramatu, [w:] Problemy teorii, t. 1, dz. cyt.;
• Ziomek, Jerzy: Powinowactwa literatury. Studia i szkice, Warszawa 1980.