Antoni Cwojdziński
CWOJDZIŃSKI Antoni, pseud. A. Wojdan (9 X 1896 Brzeżany na Ukrainie - 7 VIII 1972 Londyn), aktor, reżyser. Był synem Tadeusza C. i Stanisławy z Wojciechowskich, mężem najpierw śpiewaczki Marii C. z domu Geiger, nast. Teodozji Bohdańskiej (zob. t. 1), ojcem kompozytora i dyrygenta Andrzeja Cwojdzińskiego. Studiował matematykę, fizykę i chemię na uniwersytetach we Lwowie, Krakowie i Warszawie; na Uniw. Warsz. był asystentem fizyki teoretycznej. W sez. 1923/24 i 1924/25 słuchacz Instytutu Reduty w Warszawie, w sez. 1925/26 należał do zespołu artyst. Reduty i występował z nią w Wilnie i objazdach, m.in. w roli Rycerza Czarnego i Księdza ("Wesele"). W 1. późniejszych, do ok. 1936, w działalności scen. używał pseud. Wojdan, potem znowu nazwiska właściwego. W sez. 1926/27 był aktorem T. Miejskiego w Łodzi, 1927/28 i 1928/29 T. Polskiego w Katowicach, 1929/30 T. Polskiego w Grudziądzu, 1930/31 T. Miejskich we Lwowie, od października 1931 do stycznia 1932 T. Melodram w Warszawie, od lutego 1932 znowu we Lwowie. W czerwcu 1932, po podpisaniu wraz z L. Schillerem i grupą artystów pacyfistycznej odezwy, pomówiony o współpracę z komunistami, był zatrzymany przez policję i na krótko zawieszony w prawach członka ZASP-u. Po opuszczeniu Lwowa występował w Warszawie: w sez. 1932/33 w T. Ateneum, 1933/34 w T. Narodowym, w grudniu 1933 także w przedstawieniach Instytutu Reduty. W 1933 rozpoczął pod kier. Schillera studia reżyserskie w PIST. W sez. 1934/35 byl aktorem i asystentem reżysera w warsz. T. Polskim, w 1934 asystentem Schillera przy realizacji "Dziadów". We wrześniu 1935 wystawiono w T. Malickiej w reżyserii zbiorowej i z udziałem C. jego "Epokę tempa". W 1936 ukończył Wydz. Sztuki Reżyserskiej PIST-u; jako przedstawienie warsztatowe przygotował na scenie warsz. T. Nowego "Powrót Odysa" (maj 1936). Jako reżyser pracował na scenach kierowanych przez W. Horzycę: w sez. 1936/37 w T. Wielkim we Lwowie, 1937/38 i 1938/39 w T. Narodowym i Nowym w Warszawie. Podczas okupacji niem., ok. 1940 uciekł z kraju do Francji, a stąd do Anglii. Od 1941 przebywał w USA. W 1942-45 reżyserował w Polskim T. Artystów w Nowym Jorku; był faktycznym kier. tej sceny; wystawiał też własne sztuki pisane dla tego teatru: "Piąta kolumna w Warszawie", "Polska podziemna", "Niemiec", a także m.in "Pastorałkę". Wraz z żoną prowadził stację radiową w Detroit. Współpracował też dorywczo z zespołem objazdowym L. Krzemieńskiego i E. Dziewońskiej, m.in. na przeł. 1944/45 w Bostonie i w objeździe kilkudziesięciu miast amer. z programem składanym "Warszawa w ogniu" i w nim z jednoaktówką C. pt. "Adaś", o powstaniu warszawskim. W 1. późniejszych współpracował m.in. z T. Nasza Reduta w Chicago (m.in. w 1961 reżyserował "Sprawę Moniki"). W 1962 na stałe zamieszkał w Londynie. Sporadycznie wykładał w londyńskim studiu teatr. pn. Warsztat Teatr. Młodych. W T. Polskim ZASP reżyserował "Noc w Alicante" i swoje komedie: "Hipnozę" (1962), "Obronę genów" (1963). W 1. sześćdziesiątych przyjeżdżał też do Polski; w warsz. T. Współczesnym reżyserował "Hipnozę" (1964).
Wychowanek Reduty, przez całe teatr. życie podkreślał swoje więzy z J. Osterwą. Jako aktor nie wyszedł poza niewielkie, charakterystyczne role. Grał m.in. w Łodzi: Radżę malajskiego ("Persy Zwierżontkowskaja"), Zagozdę ("Róża"); w Katowicach: Biskupa Stanisława ("Bolesław Śmiały"), Orgona ("Dożywocie"), Prymasa ("Wyzwolenie"); we Lwowie: Tezeusza ("Sen nocy letniej"), Starca, Widmo, Księdza i Wysockiego ("Dziady"), Gruszczyńskiego ("Sen srebrny Salomei"); w Warszawie w Ateneum: Adolfa Cusinsa ("Major Barbara"), Doktora Weissa ("Dorota Angermann"), Porucznika ("Krzyczcie, Chiny!"). Miał natomiast kilkanaście sukcesów reżyserskich w różnorodnym repertuarze, zarówno tzw. widowiskowym, jak i kameralnym, a L. Schiller uważał go za jednego z najzdolniejszych reżyserów młodszej generacji. Do najlepszych jego inscenizacji należały we Lwowie: "Odprawa posłów greckich" i "Potrójny" wg Plauta (1936, a także w 1937 w PR) oraz "Życie snem", "Król i Salome" O. Wilde'a (1937); w Warszawie: "Życie snem" (1937), "Miła rodzinka", "Szaleństwo" i "Bratnie dusze" (1938) oraz "Prawdziwe życie Anny" (1939). Najbardziej znany jako komediopisarz, autor kilkunastu sztuk, sławę osiągnął jako twórca tzw. komedii scientystycznej. Jego pierwsza sztuka "Teoria Einsteina" (1934) była grana w warsz. Reducie i jej objazdach ponad pięćset razy. Ogromne powodzenie miały też: "Freuda teoria snów", "Temperamenty", "Epoka tempa". Był też autorem adapt. scen. powieści ("Wspólny pokój", "Dzieje jednego pocisku"). W 1. trzydziestych (a także w okresie wojny) należał do najczęściej grywanych pol. autorów współczesnych. Wydał zbiór ośmiu sztuk pt. "Komedie naukowe" (Warszawa 1968). W tomie "O zespole Reduty 1919-1939" opublikował wspomnienie o J. Osterwie pt. "Prawdziwa reżyseria". Pod pseud. Wojdan grał przed wojną w kilku filmach. Był współscenarzystą filmu "Dziewczyna szuka miłości" (1938).
Bibl.: Almanach 1971/72; Bibliografia dramatu; Fallek: Cztery sezony; Hist. filmu t. 2; Jewsiewicki: Materiały; Krasiński: Teatr Jaracza; Krasiński: Warsz. sceny; Lechoń: Świat teatru; Lorentowicz: Oczarowania; Łoza: Czy wiesz; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Nawrat: Repertuar; E. Orzechowski: Teatr polonijny w Stanach Zjednoczonych, Wrocław 1989; O zespole Reduty s. 174, 180, 215, 407, 411, 413, oraz 255-267 (A. Cwojdziński); Osiriski: Repertuar; Schiller: Droga przez teatr; Simon: Spis przedstawień Reduty; Słonimski: Gwałt; Szczublewski: Reduta; SWPP seria 1; Śmigielski: Reduta; Timoszewicz: "Dziady"; WEP; E. Wierciński: Notatki i teksty z lat 1921-55, Wrocław 1991; Dialog 1970 nr 12 (L. Eustachiewicz); Pam. Teatr. 1963 z. l-4 s. 42, 1965 z. 2 s. 165, 167, 168, 174, 176, 178, 181, 182, 184, 1973 z.. 3-4 s. 472, 1981 z. 1-2 s. 116, 119, 137, 1988 z. 1-2 s. 28, 59, 80, 81; Rocz. Lit. 1972 (bibl.); Wiadomości (Londyn) 1972 nr 40 (L. Kielanowski; il.); Życie Warsz. 1972 nr 199; Afisze, programy, wycinki prasowe, MTWarszawa (m.in. archiwum Krzemieńskich); Korespondencja C. w Archiwum E. Wiercińskiego (nr inwentarza 1209), Zbiory Specjalne Biblioteki IS PAN.
Ikon.: Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN.
Film.: 1929 - "Szlakiem hańby" (f.); 1930 - "Moralność pani Dulskiej" (f.)
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
