Jak źle skrojony...frak
Z "Balem manekinów" wg Brunona Jasieńskiego jest trochę tak, jak z materiałem na frak lub garnitur... Dobry krawiec sprawi, że będzie leżał świetnie, nieudolnemu zaś nie pomoże nawet najlepiej zbudowany model...
Dramat Jasieńskiego, napisany w 1931 r. objawić się dziś może jako dość wdzięczne pole do popisu inscenizacyjnego. Pod jednym wszakże warunkiem, że reżyser zechce potraktować go jako coś więcej niż tylko anachroniczną z naszego punktu widzenia krytykę zachodnich socjaldemokratów i kapitalistów.
Jasieńskiemu, zafascynowanemu doraźnymi, politycznymi celami swej twórczości, niejako ubocznie zdarzyło się jednak kilka pomysłów o znaczeniu bardziej uniwersalnym. Akcja sztuki rozgrywa się nie tylko w czasie balu w pałacu fabrykanta samochodów, który w obawie przed strajkiem rywalizuje z innym kapitalistą w pozyskaniu drogą przekupstwa leadera socjaldemokratów, ale także w pracowni paryskiego domu mody. Bal zebranych tu manekinów przypadkowo przerywa pojawienie się człowieka, który trafia pod sąd kukieł, skazujących go na... obcięcie głowy. Otrzymuje ją manekin, który z rosnącym niesmakiem obserwuje - przeistoczony nagle w człowieka - ludzki świat pełen beznamiętnych i groteskowych robotów. Gdyby tak pociągnąć te myśl i pójść tym nieledwie zasygnalizowanym tropem, to być może niedaleko byłoby i do Orwella i do Ionesco.. Na pewno zaś do jakiejś pogłębionej i ponadczasowej refleksji.
Niestety Jan Buchwald, reżyser widowiska, ograniczył się jedynie do mechanicznego przywołania naturalnej wielkości białej sylwety... nosorożca, który pojawia się na chwile w salonie. Skojarzenie ze sztuką Ionesco wydaje się dość oczywiste. Tam i tu niedoskonałość i wieloznaczną szpetotę człowieka obnażają bestie i kukły. Tyle tylko, że z tego zestawienia nic nie wynika...
Jeszcze bardziej drażni epatowanie publiczności niewybrednymi aluzjami do symboliki... prezydenckiej kampanii wyborczej. Jako narzędzie wymiaru sprawiedliwości jeden z manekinów proponuje dość jednoznacznie kojarzącą się obecnie - siekierę. A wydawało się, że takie chwyty, rodem z poprzedniej epoki, niewiele mają wspólnego ze sztuką i na zawsze odeszły już do lamusa. Dziwi to trochę właśnie w Powszechnym, którego nowy dyrektor Bohdan Cybulski podkreśla w wywiadach niezależność teatru od wszelkiej publicystyki i taniej aluzyjności.
Szczęściem, spektakl ratuje wspaniale przygotowana choreografia Janiny Niesobskiej. Perfekcja ruchów ciał i znakomita charakteryzacja 20 aktorów nagrodzona została przez publiczność największymi brawami. Podobnie kreacja Rafała Żabińskiego jako manekina-leadera, jakby nie z tego świata, wiecznie nieobecnego, sztywnego, chłodnego aż do granic ludzkiej wytrzymałości. W ogóle cały pierwszy akt utrzymany w dobrym tempie zapowiadał interesujące widowisko. Niestety dość szybko przeobraziło się ono w nużącą miejscami i nieco "zramolałą" farsę.
Podobała mi się natomiast scenografia Jerzego Juka-Kowarskiego: skromna, wyrosła z ducha teatru futurystycznego, z jego zamiłowaniem do nieiluzyjności. Zimne, niebieskie ściany ascetycznego salonu fabrykanta nasuwały skojarzenie z pomieszczeniem szpitalnym, laboratorium, więzieniem. Przyznać trzeba, że oprawa plastyczna samych przedstawień i tego, co wokół nich (wystawy najnowszej - rysunku Edwarda Dwurnika, plakaty, programy) to jak na razie mocna strona Teatru Powszechnego. Wystrój wnętrz to także przecież klimat towarzyszący pobytowi w tym miejscu, którego walory podnoszą koncerty muzyki kameralnej a nawet symboliczna lampka wina. Może powrócą czasy, gdy kontakt ze sztuką stanie się czymś uroczystym, odświętnym i naprawdę ważnym, a nie tylko kolejnym "odfajkowaniem" szkolnego czy rodzinnego obowiązku.
Teatr Powszechny. Bruno Jasieński "Bal manekinów", przekład: Anatol Stern, reżyseria: Jan Buchwald, scenografia: Jerzy Juk-Kowarski, choreografia: Janina Niesobska. Premiera prasowa 16 grudnia 1990 r.
