Kasandra
TEATR STUDIO w WARSZAWIE Christa Wolf, "Kasandra", przekład Sławomir Błaut, adaptacja Christa i Gerard Wolf, opracowanie tekstu Krzysztof Bukowski i Zbigniew Brzoza, inscenizacja K. Bukowski i Leszek Mądzik, scenografia L. Mądzik, muzyka Stanisław Radwan, premiera styczeń 1991.
Wystawiona w Polsce historia Christy Wolf o Kasandrze, której przyszło żyć pod niebem z ołowiu, to wnikliwe studium narastającej goryczy, studium samoświadomości człowieka, który wie, że nastąpi katastrofa, ale wie także, że niczemu nie zdoła zapobiec. Podejmuje zatem bezsensowną - w obliczu przemocy wroga - obronę wartości podstawowych. Kasandra pozostanie w świątyni, choć grozi jej gwałt, tułacza poniewierka, śmierć od sztyletu Ąjgista i Klitejmnestry. Musi poddać się swojemu losowi. Inną decyzję podejmuje Eneasz - heros, który w porę opuścił zagrożony teren, by stanowić nowe narody, nowe mocarstwa. Postawa Kasandry jest postawą intelektualisty bezradnego wobec przemocy militarnej. Postawa Eneasza jest postawą wodza i politycznego przywódcy, którego pierwszym impulsem i obowiązkiem jest ratowanie tego, co się jeszcze da ocalić, odbudowanie zdruzgotanej potęgi w innym miejscu i czasie.
Kasandrę w warszawskim przedstawieniu gra Anna Chodakowska. Aktorka precyzyjnie i świadomie wypowiadająca słowa roli. Swej debiutanckiej Antygonie przydała kiedyś całą energię i bunt młodości. Dojrzalszej o lata, doświadczenia, przemyślenia Kasandrze dała mądrość rezygnacji. Bunt obu tych postaci przeciw ślepocie, okrucieństwu i bezwzględności władców tego świata podobnie się zaczyna. Identycznie też kończy. Zarówno Antygona jak Kasandra muszą zginąć, taki ich los. Antygona jednak do końca przekonana jest o swoich racjach. Ma pewność, że bogowie pochwalą czyn, nawet gdy ludzie wymierzą zań karę. Kasandra wie, że bogowie ją opuścili, a największą karą, jeszcze za życia jest to, że pobratymcy ją zlekceważyli i nie chcą słuchać głosu jasnowidzącej. Śmierć, która nastąpi w domu powracającego zwycięsko spod Troi Agamemnona jest tylko ostatnim akordem kary śmierci publicznej za życia, śmierci za swoich.
Przedstawienie w teatrze Studio to harmonijne połączenie dwóch stylów, dwóch estetyk. Na wizję plastyczną Leszka Mądzika z Lublina nałożono "normalny" teatr słowa wypowiadanego przez aktora.
Leszek Mądzik, twórca Sceny Plastycznej KUL jest w tym spektaklu inscenizatorem. Dziś słowo to (przynajmniej w tym użyciu - szacownym, bo przez samego Leona Schillera utrwalonym) jest niemodne. "Kasandrę" reżyserował Krzysztof Bukowski, tekst doń adaptował wraz ze Zbigniewem Brzozą. Mądzik natomiast zorganizował przestrzeń, którą dopiero wypełnił teatr aktorskiej gry i słowa. Tradycję tak pojmowanej "inscenizacji" chciałoby się wskrzesić.
Nie wszystkim odpowiada teatr żywiołów Leszka Mądzika oparty głównie na doznaniach wzrokowych, ewokujący zupełnie indywidualne uczucia widza. Ale taki teatr - dopełniony dobrym i mądrym tekstem dramatycznym, zyskuje zupełnie nową jakość. Może to za dużo powiedziane, ale ten eksperyment pokazując nową drogę, albo choćby porządkując stare szlaki, oddziela wizję od teatralnego rzemiosła.
W dusznej, przegrzanej palarni teatru mieści się około trzydziestu widzów. Siedzą w kilku wąskich rzędach ławek wzniesionych ku górze na krótszej ścianie długiego, prostokątnego pomieszczenia zalanego wodą. W wodzie i nad wodą, na postumentach, pływających wysepkach i sznurowej huśtawce dzieje się akcja. Z wody, wzburzonej gwałtownymi rzutami ciała, wyłania się Kasandra. Do wody padają ciała ofiar wojny trojańskiej, ukazujących się w szeregu przejmujących epizodów (śmierć Troilosa pod ołtarzem Apollina) przesłanianych i odsłanianych ruchomymi czarnymi skrzydłami Ścian.
Woda zarówno u Greków jak chrześcijan to symbol oczyszczenia. Tales z Miletu uważał, że wszystko z wody powstało i w wodę się obróci. Woda jest źródłem życia, "najszlachetniejszym żywiołem", jak powiedział Pindar. Źródła, jako widomy znak zamieszkałych w nich nimf, uważano za miejsca święte. Oto symbolika wody żywej.
Ale jest też woda martwa, woda letejska, zsyłająca na dusze zapomnienie. Czarne wody Styksu porażają strachem dusze przewożonych przez Charona. Za smutnym Acheronem i czarnym Styksem pora porzucić wszelką nadzieję. Jest i woda furii, sztormy morskie topiące żeglarzy na rozkaz gniewnego Posejdona. Mącenie wody równoznaczne jest w przysłowiu z sianiem zamętu rzucanie w wodę końców sznura (motyw wykorzystywany w przedstawieniu przy śmierci Pentyzelei) oznacza pozbycie się niewygodnej tajemnicy, ukrycie lub zatajenie śladów przestępstwa.
Woda w "Kasandrze" jest tą drugą wodą, cichą, ale złą. Jej mętną powierzchnię - w której odbija się drugi żywioł: ogień, mącą ludzie. Ich namiętności wyrażane gwałtownymi ruchami burzą lustrzane odbicia postaci i przedmiotów, zapowiadają zło i zniszczenie. Te ciemne wody zwiastują nieszczęście i śmierć.
Kasandra jest postacią tragiczną nie tylko dlatego, iż nie zostanie wysłuchana przez kompatriotów. Jest osobowością nadwrażliwą, która chcąc nie chcąc musi przekroczyć "żelazne pojęcia dobra i zła". Zakładają one podział na czarne i białe, na wrogów i przyjaciół. Nie dopuszczają istnienia półcieni, "czegoś trzeciego", co, jak przeczuwa wieszczka, musi przecież istnieć. To konflikt wrażliwości - niepogodzenie ze światem krótkowzroczności politycznej, głupoty, buty, brutalnych w swej jednoznaczności reguł sprawowania władzy, haniebnych podstępów...
To naprawdę piękne - a zarazem z powodu wymogów przestrzeni bardzo elitarne przedstawienie. Szkoda. Dlatego, że mądrość dobrze zinterpretowanego mitu lepiej dociera i czystszym głosem przemawia do widza niż oszałamiający informacyjny bełkot, telewizyjna siekanina obrazów. Mit - choćby przez narzucające się odniesienia do wersji dawniejszych, do pierwotnej, uniwersalnej wersji, zmusza do myślenia. Czasem więcej - do wyciągania wniosków.
