Artykuły

Urszula Rudzka. Istniejąca od ponad pięćdziesięciu lat Pracownia Dokumentacji Teatralnej Instytut Sztuki PAN (której nazwa ulegała w toku dziejów pewnym modyfikacjom, związanym ze zmianami organizatora - z Ministerstwa Kultury i Sztuki na Polską Akademię Nauk - oraz struktury organizacyjnej instytutu), u swych początków ma nazwiska Mieczysława Rulikowskiego i Leona Schillera.

Początek dały jej zbiory Rulikowskiego, ocalałe częściowo z II wojny światowej oraz zgromadzone w powstałym po wojnie z jego inicjatywy Instytucie Teatrologicznym. Miał on być w jego zamyśle stowarzyszeniem, którego zadaniem byłoby "powołanie do życia i prowadzenie zakładu naukowo-badawczego , stanowiącego ogólnokrajowy ośrodek dokumentacji i badań w zakresie spraw dotyczących teatru". Po likwidacji przez władze Instytutu Teatrologicznego i po śmierci jego twórcy - dzięki staraniom Leona Schillera trafiły do Państwowego Instytutu Sztuki do kierowanej przez niego Sekcji Teatru, stanowiąc przez wiele lat podstawę instytutowych badań nad teatrem.

Pracownia gromadzi dokumentację historyczną i bieżącą.

Są to często kompletne (z wyborem zdjęć) podstawowe dokumenty dzieła przedstawień z okresu powojennego z terenu całej Polski. Wraz z depozytem Polskiego Ośrodka ITI stanowi ponad 24 tysiące programów i teatralnych wydawnictw jubileuszowych, ponad 24 tysiące afiszów i ponad 70 tysięcy opracowanych fotografii współczesnych. Do początku 1992 roku kompletowano wycinki prasowe, czego efektem jest zawartość 10 szaf - recenzji, wycinków osobowych i dotyczących różnych zagadnień współczesnego życia teatralnego.

Pewna liczba wybranych przedstawień z lat 1974-1981 i 1986 (jak np. "Wyzwolenie" w reżyserii Swinarskiego, "Jan Gabriel Borkaman" i "Barbarzyńcy" Bardiniego, krakowskie "Wesele" Grzegorzewskiego, "Dante" Szajny, "Lot nad kukułczym gniazdem" Hübnera, łódzkie "Dialogus de passione" i "Vatzlav" Dejmka, "Krawiec" Axera czy "Dziady kowieńskie" Kreczmara) posiada szczególnie bogatą dokumentację, na którą obok programów składają się setki zdjęć (w przypadku "Wyzwolenia" jest ich ponad 500), nagrania warstwy dźwiękowej (są przechowywane w archiwum fonograficznym Instytutu), egzemplarze reżyserskie, asystenckie, suflerskie lub inspicjenckie oraz bibliografia recenzji. Nie zrealizowany "Hamlet" Swinarskiego udokumentowany jest poprzez liczące ponad 11 godzin nagrania z prób.

Najstarsze teatralia, często o unikatowej wartości, tworzą dział Zbiorów dawnych.

Pracownia posiada liczący ponad 23 tysiące zbiór afiszów z XVIII, XIX i pierwszej połowy XX wieku (do 1945). Najstarszy spośród nich - w języku francuskim - zapowiada krakowską "Zairę" graną w pałacu Sołtyka 3 marca 1766 roku. Afisze krakowskie reprezentowane są najliczniej: jest to zespół 69 oprawnych tomów z sezonów 1875/1876-1948/1949 i okresu 1 IX - 31 XII 1949 (łącznie z sezonem 1943/1944 teatru niemieckiego). Jest też pewna liczba afiszów z okresu wcześniejszego (1828, 1843, 1845, 1857, 1865-67), a także z czasów okupacji niemieckiej (1941-1943).

Zespół najstarszy tworzą pojedyncze afisze trup cudzoziemskich występujących w Warszawie w latach 1773, 1779, 1781 oraz pokaźny zbiór Teatru Narodowego i jego kontynuacji: z roku 1787, z czasów dyrekcji Bogusławskiego (z lat 1791, 1793, 1803, 1804, 1806, 1808, 1812-1814), z antrepryzy Agnieszki Truskolaskiej (1 afisz 1799) oraz z lat 1820-1826, 1828, 1831 (w grupie tej znajdują się także doniesienia podpisane przez Bogusławskiego, Osińskiego i Niemcewicza z lat 1801, 1804, 1808, 1817, 1820); Teatru Wielkiego z lat 1835-1898 ( z lukami rocznymi i większymi), Rozmaitości (1843-1860, 1865-1899 (z lukami), Teatru w Pomarańczarni (kilka z lat 1842, 1847, 1862), Teatru Letniego (kilka z lat 1882, 1885, 1897, 1898) i Nowego (1895-1898).

Ponadto w kolekcji znajdują się afisze XIX- wiecznych warszawskich teatrów ogródkowych:

Belle Vue (Towarzystwo Artystów Dramatycznych pod dyrekcją Józefa Teksla), Alkazar (towarzystwo Władysława Dębskiego), Alhambra (poznański teatr Karola Doroszyńskiego), Eldorado (towarzystwo Władysława Terenkoczego i śpiewacy włoscy, występów śpiewaków angielskich, francuskich i niemieckich), Arkadia (towarzystwo Kazimierza Filleborna), nowe Tivoli, a także z występów i imprez odbywających się w Dolinie Szwajcarskiej (w tym plakat z 1899 roku). Jest także kilka afiszów cyrkowych: warszawskich cyrku Salamońskiego (1878), lubelskich (1854, 1857) i żytomierskich (1900).

Spośród teatrów prowincjonalnych z przełomu XIX i XX wieku najlepiej reprezentowany jest Lublin - 419 afiszów z lat 1892-1906. Są także pojedyncze sztuki z lat wcześniejszych. Kilka z nich znajduje się w kolekcji Karola Hoffmana, w skład której wchodzi 146 afiszów teatrów wędrownych Karola Kremskiego, Franciszka Idziakowskiego, Feliksa Ratajewicza, Juliana Myszkowskiego, Juliana Grabińskiego, Jana Żołopińskiego, Józefa Puchniewskiego, Maurycego Kisielnickiego oraz Karola Hoffmana, występujących w Kalwarii, Szczuczynie, Ostrołęce, Koninie, Kole, Łęczycy, Turku, Łomży, Pułtusku, Suwałkach?, Hrubieszowie, Zamościu, Krasnymstawie, Radomiu, Puławach, Łukowie, Grajewie, Nałęczowie oraz Lublinie, zebranych w dwóch tomach: z okresu od 6 stycznia 1883 do 5 lutego 1884 i od 1 stycznia 1885 do 16 XII 1886. W zbiorach znajdziemy także afisze z Kamieńca Podolskiego (1838), z Kalisza (1843, towarzystwo Juliusza Pfeiffera), Mińska (1849, 1852), Grodna (1859, występy aktorów wileńskich), z Żytomierza (1860 - z teatru Adama Miłaszewskiego, 1899, 1900, 1905), z Kowna (1861, występy artystów opery wileńskiej) z Płocka (1861, trupa Aleksandra Ładnowskiego; 1904, zespół artystów warszawskiego Teatru Ludowego), Łowicza (1891, towarzystwo Józefa Cybulskiego; 1895, koncert R. Myszyńskiego, ze współudziałem amatorów), Falenicy (1904, występy artystów z Poznania i Łodzi), Żyrardowa (1904, występy artystów scen warszawskich, krakowskich, poznańskich i łódzkich), Skierniewic (1908, koncert Heleny Bogorskiej), Łodzi (1909, spektakl inaugurujący działalność sceny na Cegielnianej).

Poznań jest reprezentowany poprzez tom afiszów z Teatru Polskiego w Ogrodzie Potockiego za dyrekcji Rygiera (1896/1897) oraz pojedyncze z roku 1909. Z Wilna natomiast mamy kilka XIX wiecznych: z lat 1857, 1858 i 1860 (nie licząc wspomnianych wcześniej, zapowiadających występy aktorów wileńskich w Grodnie i Kownie), dwa plakaty z Teatru na Pohulance za dyrekcji Zelwerowicza, z sezonu 1929/30, do "Turandot" i Ferdynanda Ruszczyca - do "Nocy listopadowej", a także afisze-programy z lat 1921-1940, które zostaną omówione dokładniej w części poświęconej programom.

Z afiszów lwowskich dwa pochodzą z Teatru hrabiego Skarbka (1895, 1897), pojedyncze z lat 1905-1917, 1921, 1925 ("Semafor" Jozefa Mayena), 1927 i 1934, natomiast ponad 600 afiszów zebranych jest w trzech tomach. Dwa pierwsze zawierają afisze z teatrów Wielkiego i Nowości za dyrekcji Henryka Barwińskiego (sezony 1925/26 i 1926/27), trzeci - z Wielkiego i z Małego za dyrekcji Barwińskiego i Czesława Zaremby (1928/29). W tomach tych znajdują się również afisze występów gościnnych teatrów Qui Pro Quo i Morskie Oko.

Okres międzywojenny jest ponadto reprezentowany przez afisze teatrów warszawskich: Polskiego (305 z lat 1923-1925, pojedyncze z 1933, 1934), Letniego (1924/1925, pojedyncze z 1935) oraz w niewielkim stopniu Wielkiego, Małego, Narodowego, im. Bogusławskiego ( 7 z całego okresu działalności), Praskiego (poza 5 z 1916 - 15 z 1919), Reduty (4 z lat 1922-1924), a także zebrane w tomach: afisze Teatru Miejskiego w Lublinie za dyrekcji Jozefa Grodnickiego (1924/1925), pochodzące z archiwum Stanisława Kwasowskiego afisze teatrów: toruńskiego (1921-1925, 1934/35), poznańskiego (1929-1931/32, 1933/1934), bydgoskiego (1932/33), częstochowskiego (1935/36), warszawskich - Kameralnego, Malickiej, Letniego (1936/37 - 1938/39) i Zdrojowego w Krynicy (sierpień 1936) oraz przekazane przez Zygmunta Wilczkowskiego afisze kijowskie z lat 1919-1922 z Teatru Polskiego, potem Młodego Teatru Polskiego, przez bolszewików przemianowanego na Państwowy Robotniczy Teatr Polski. Sporadycznie występują afisze z Grudziądza (1922, 1925, 1926), Sosnowca (1922), Cieszyna (1931), warszawskich Rozmaitości (1919) i z Teatru Plebiscytowego na Śląsku. Jest też afisz pierwszej w Warszawie sztuki Witkacego - "Pragmatystów" grupy Elsynor (Teatr Mały w Filharmonii, 1922) i efemerydy jaką był warszawski Teatr Stołeczny (1919).

Zachowały się też afisze z lat I i II wojny światowej (poza wymienionymi krakowskimi i Teatru Polskiego w Wiedniu i Zespołu Artystów Polskich "pod egidą Towarzystwa >>Oświata<< w Wiedniu", dających przedstawienia "na Gospodę Legionistów" i "na polskie sieroty wojenne" (1915, 1916), Teatru Paryskiego z Częstochowy (1915). Rozmaitości (1917), Teatru Wielkiego z Lublina (1918), teatru jawnego Komedia (1940/41), Państwowego Teatru Dramatycznego we Lwowie (1941) i Opernhaus Lemberg (1943), a także Rozkaz Dyrekcji Teatrów Rządowych z 12 lipca 1915.

Do rzadkości należą przechowywane w zbiorach Pracowni dokumenty XIX - wiecznego teatru amatorskiego. Należą do nich afisze - ozdobne, małych rozmiarów, spełniające rolę programu, np. przedstawienia urządzonego w domu Seweryny Pruszak "dla uczczenia imienin Kazimierza Władysława Wójcickiego" (1853), w Pałacu Uruskich na rzecz Instytutu Sióstr św. Kazimierza (ok. 1880), w teatrze Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności "na korzyść ubogich" (1860) - z obsadą o arystokratycznych nazwiskach, we dworze w Rudzie "na obchód uroczystości imienin J.W. Dziedziczki (1839) oraz większego formatu - teatru amatorskiego w Kaliszu (1853) i w Skierniewicach, z których pochodzi zespół afiszów z lat 1898-1907. Zachowało się z niego także kilka programów z lat 1891, 1898-1909, 1916 - niektóre ręcznie robione na bibułce. Prężnie działający teatr amatorski Łomża (debiutowała tam, jak wiemy, Siemaszkowa). W zbiorach Pracowni znajdują się dokumenty pochodzące z archiwum jednej z jego aktorek, Leonii Machczyńskiej. Jest to tom programów (pełniących też rolę afiszów) i kilka afiszów stricte (ogółem 70 sztuk) z lat 1876-1913, z przedstawień w Ostrołęce, Pułtusku, Grajewie i Łomży, a także w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności, gdzie w roku 1881 Leonia Machczyńska występowała. Są również wycinki z recenzjami jej występów i związana z nimi korespondencja (m. in. liścik Mariana Gawalewicza) oraz tableau aktorów łomżyńskiego teatru i śliczna fotografia wykonawców Gawalewiczowskiego "Króla Heroda" - z 1900 roku.

Najstarszy z programów scen zawodowych pochodzi z Lublina i nosi datę 1898; następny (z tego względu) - z warszawskich Rozmaitości, z których mamy kilkanaście lat 1899-1924. Przez trochę większą liczbę programów reprezentowane są Nowości (1901-1931; przy wyliczaniu podaję daty graniczne), Ateneum (1929-1935), Nowy (1907-1938) i Wielki (1899-1938). Więcej jest z Narodowego (1924-1939), Letniego (1899-1938) i Małego (ok. 80 z lat 1907-1939), najwięcej z Polskiego (około 140 z lat 1913-1939). Incydentalnie (czasem z powodu krótkotrwałości istnienia sceny) występują programy teatrów: Praskiego (z lat 1916-1924), (którego zwłaszcza ta uwaga nie dotyczy), Reduta (1919), Kameralnego Adwentowicza (1936-1939), Komedia (1922-1923), im. Bogusławskiego ( I i II z lat 1922-1926), Malickiej (1936/37), im. Fredry (1924), Nowa Komedia (1933), Zjednoczonego (1911), Popularnego (1916), Stołecznego Powszechnego (1936), czy takich meteorów, jak "Comoedia" Poredy (1934-35), "Znicz" i inne teatry operetkowe (1929, 1930, 1936/37). Znalazło się tu także kilka programów Warszawskiego Teatru Dramatycznego w Wielkim Księstwie Poznańskim z 1919 roku, a także dwa programy "Golema" - występów Habimy w Warszawie (1926) i z przedstawienia w warszawskim cyrku (1928).

Z ośrodków pozawarszawskich reprezentowane są: Kraków (programy z lat 1906-1938), Lwów (programy: teatru Skarbkowskiego 1898, Teatru Miejskiego, później Wielkiego, a także Rozmaitości i Nowości z lat 1900-1939, Małego Czesława Krzyżanowskiego 1913, "Semafora" 1925-26, Państwowego Polskiego Teatru Dramatycznego - w wersji polskiej i ukraińskiej - 1944/1945). Wilno (teatr Nuny Młodziejowskiej - program "Lilli Wenedy" 1909, programy-afisze Teatru Powszechnego 1921/1922 i Polskiego w Sali Lutni 1921/1922, 1924, 1926-1929 i , programy Muzycznego "Lutnia" (1 z 1932), Teatru Wielkiego na Pohulance (1932/1933), Letniego w Ogrodzie Bernardyńskim (1 z 1933/34), Miejskiego na Pohulance 1938/1939 - 1939/1940) oraz Kijów poprzez pochodzące z archiwum Stanisława Kwasowskiego programy teatrów Studya i Polskiego w Sali Ogniwa (1917-1918), a także wspomniany album Z. Wiczkowskiego, w którym znajduje się dokumentacja tamtejszych zespołów amatorskich i stałego polskiego teatru z lat 1905-1922; jest również program Teatru Polskiego za dyrekcji Rychłowskiego (1916). Poza tym są programy teatrów w Poznaniu: Polskiego (1901, 1922, 1925), Narodowego (1921/1922), Wielkiego (1921, 1923, 1924, 1938) i rewii (1930/31); w Bydgoszczy (1932/1933, 1938/1939), Częstochowie (1934/1935-1038/1939), Katowicach (1935/1936-1937/1938), Szymanowskiego Teatru Polskiego w Moskwie (1916) oraz nieliczne m.in. z Grodna (1938), Kalisza (1938/1939), Lublina (1925), Łucka (1935/1936 - 1939/1940), Łodzi (1911/1912, 1943), Płocka (1927/1928) i Torunia (1930/1931, 1934/1935).

Osobną grupę tworzą programy teatrzyków rewiowych i kabaretów z pierwszych dziesięcioleci wieku i z lat międzywojennych takich jak Momus (1909, 1910), Chochlik (1909), Renaissance (1912), Bagatela (1912), Czarny Kot (1917), Miraże (1916, 1917), czy Qui Pro Quo (1920, 1924, 1928, 1930), Pikador (1922), Perskie Oko(1926, 1927), Morskie Oko (1928-1932), Mignon (1929, 1930), Banda (1932/1933), Kameleon (1932), Wesoły Wieczór (1930, 1931), Wesołe Oko (1931/1932), Cyganeria (1933/1934), "8.30" (1933) "8.15" (1938). Inną programy Lotniczej Czołówki Teatralnej (1941-1944) i teatrów obozowych, a jeszcze inną - niemała liczba programów okupacyjnych teatrów jawnych: Komedii, Komety, Miniatur, Maski, Nowości, Bohemy, Teatru Miasta Warszawy, "Niebieski Motyl", czy kabaretu "Złoty Ul".

Pracownia posiada bogate zbiory fotograficzne. Są to najczęściej zdjęcia aktorów w rolach lub prywatne - wiele z nich autorstwa wybitnych fotografów: krakowskich Walerego Rzewuskiego, Jozefa Sebalda, Awita Szuberta, i warszawskich: Karola Beyera, Konrada Brandla, Maksymiliana Fajansa, Jana Mieczkowskiego, a także Jana Malarskiego, Aleksandra Karoliego, Maurycego Puscha, Dorysa i innych, oraz zdjęcia z przedstawień - oryginale pocztówki. Omówienie ich ( a także sporej liczby litografii ze zbiorów Rulikowskiego) wymagałoby osobnego opracowania, przekraczającego ramy tego komunikatu. Zachwycają poziomem technicznym i artystycznym, tak różnym od dzisiejszej fotograficznej produkcji teatralnej. Wiele z nich to przepiękne portrety gwiazd; są też fotografie zespołów (np. wileńskiego z 1909 roku fot. Aleksandra Straussa , toruńskich za dyrekcji Bendy 1924/1925 i Szpakiewicza z lat 30.) i budynków teatralnych (np. teatru Skarbkowskiego autorstwa Teodora Szajnoka) oraz tableau przedstawiające cały zespół, np. artystów dramatycznych, czy balet WTR, członków wędrownej trupy teatralnej z podpisami i dedykacją swego dyrektora (np. Pawła Ratajewicza czy Mieczysława Kremskiego), albo aktora i jego role (np. słynne tableau Rapackiego autorstwa Franciszka Wyspiańskiego). Bogata jest również ikonografia spektakli.

Część fotografii zebrana jest w albumach. Są to oprawne w skórę z tloczeniami i okuciami: album artystów warszawskich z około 1863 roku (tzw. Album Rulikowskiego), album Rittendorfa z roku 1887, ofiarowany radcy budowniczemu teatrów warszawskich, Władysławowi Rittendorfowi przez dyrekcję i artystów WTR. Każdy z nich zawiera ponad setkę fotografii portretowych aktorów, śpiewaków i tancerzy (niektórych w kostiumach), nie licząc radcy i prezesów. Inne albumy to: Witolda Rolanda - z fotografiami aktora i spektakli teatrów Polskiego (1920-1922) i Letniego (1924-1926) w Warszawie, toruńskiego (1922-1924) i Morskiego Oka (1927-1929) oraz wycinkami ; Marii Wnorowskiej (z teatrów prowincjonalnych); Stanisławy Rylskiej (zdjęcia teatralne i prywatne przed-, wojenne i powojenne), Mariana Wyrzykowskiego ( z teatrów wileńskich za dyrekcji Zelwerowicza); Leopolda Pobóg-Kielanowskiego ( z wileńskiego teatru na Pohulance z lat 1938-1941 - fotografie, programy, wycinki prasowe z recenzjami spektakli, karykatury aktorów autorstwa Leona Jeśmanowicza), Zofii Lindorfówny (7 albumów zdjęć przed- i powojennych), Tadeusza Skarżyńskiego (zdjęć z lat 1923-1928 oraz z przedstawień: "Wesele na Kurpiach" i "Wesele łowickie"); album fotografii z "Irydiona" z 1913 roku (firma Malarski i Tavrell); album Biernackiego (23 - tomowy: fotografii i wycinków prasowych z lat 1860-1954); Tadeusza Wołowskiego (10 albumów związanych w większości ze spektaklami operetkowymi i rewiowymi z lat 20., 30. i 50).

Wspomnieć należy o fotografiach teatrów wojennych (jak Lotnicza Czołówka Teatralna) i obozowych (Lingen, Murnau, Woldenberg) oraz o dużym zespole zdjęć Eugeniusza Lokajskiego z teatrów jawnych.

W posiadaniu Pracowni są także - oprócz innych pamiątek, jak na przykład rysunki i akwarele - dwa albumy Modrzejewskiej: jeden w całości rękopiśmienny, drugi obok jej twórczości plastycznej zawiera fotografie i wycinki prasowe z okresu amerykańskiego. Znajdują się tu także takie obiekty, jak np. dokumenty i recenzje teatralne (1929-1933) Felicji Transzo-Krywultowej, teka z życzeniami i rysunkami na imieniny Michała Wolowskiego (z autografami i rysunkami m.in. Kotarbińskiego Bolesława Leszczyńskiego), Księga pamiątkowa Teatru Regionalnego Tadeusza Skarżyńskiego z lat 1930-1931 (z autografami m. in. Kiepury, Zegadłowicza, Szyfmana, Trzcińskiego, Siemaszkowej, Cierniaka, Jaroszyńskiego), album wycinków prasowych dotyczący teatru niemieckiego w Łodzi w latach 1942-1944 czy "Rocznik Teatru Narodowego" 1808-1817, "Rocznik Teatru narodowego we Lwowie" 1814-1816 i "Rocznik Towarzystwa Dramatycznego" 1815-1816.

Osobne zespoły tworzą: Schilleriana (w których znajduje się archiwum domowe Leona i Ireny Schillerów oraz zdjęcia - i negatywy - prywatne i z działalności zawodowej Schillera); Materiały; Wywiady Mrozińskiej; Prace magisterskie.

Oprócz opisanych wyżej oryginalnych dokumentów w zbiorach Pracowni znajdują się fotokopie, które nie tylko pozwalają chronić archiwalia, ale w znacznym stopniu poszerzają zakres gromadzonej dokumentacji.

Jednakże warunki w jakich jest ona przechowywana i gromadzona, pozostawiają wiele do życzenia. Pracownia ma do dyspozycji półtora pokoju i jednego pracownika. Pod względem powierzchni to więcej, niż miał Rulikowski w Ministerstwie dla swojego Instytutu, ale on miał przynajmniej pięciu pracowników! Mówiąc zaś poważnie: materiały są stłoczone, temperatura i wilgotność nieodpowiednie, wiele obiektów wymaga konserwacji, wiele czeka na opracowanie, wszystkie na bazę danych i ludzi do pracy.

Profesor Raszewski podkreślił wagę zbiorów Dokumentacji Teatru Instytutu Sztuki PAN, uznając ich pierwszorzędne znaczenie wśród wyspecjalizowanych zbiorów teatralnych o charakterze archiwalnym w Polsce. Nie znajduje to jednak zrozumienia u decydentów i przyszłość ich - głównie z braku funduszy - wygląda niepokojąco. Dlatego nieodparcie nasuwa się pytanie: co z tym, czego nie zdołali zniszczyć Rosjanie i Niemcy, stanie się w wolnej Polsce?