Artykuły

Marzena Kuraś. Instytut Sztuki PAN już od samego początku, od 1949 r., gdy jako Państwowy Instytut Sztuki powstał przy Ministerstwie Kultury i Sztuki, zakładał prowadzenie obok badań naukowych z zakresu historii sztuki, teatru, muzyki, filmu, także działalność pracowni dokumentujących życie artystyczne kraju.

I tak powstała Dokumentacja Teatru, działająca początkowo przy Sekcji Teatru PIS kierowanej przez Leona Schillera. Przejęła ona znaczną część zbiorów bibliotecznych i archiwaliów zgromadzonych przez Mieczysława Rulikowskiego i Stanisława Dąbrowskiego, którzy z Bohdanem Korzeniewskim utworzyli w 1948 r. Instytut Teatrologiczny, mający scalać wszelkie materiały historii teatru.

Jego krótki żywot nie pozwolił zrealizować wspanialej idei Rulikowskiego, gomadzenia teatraliów w jednej instytucji z centralną informacją o ich zawartości. Następnie powołano przy MKiS Studium Teatrologiczne. Zbiory tych dwóch placówek stanowiły potem trzon pisowskiej Dokumentacji Teatru, która do końca lat 50. Zajmowała się zarówno bieżącą dokumentacją teatralną jak i archiwaliami rękopiśmiennymi. Dopiero w latach 60. , gdy dział rękopisów Instytutu Sztuki przemianowano na Zbiory Specjalne, przekazano tam większość rękopiśmiennych teatraliów, założono księgi inwentarzowe, katalogi i rozpoczęto systematyczne opracowywanie zbiorów zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi opracowywania rękopisów.

Obecnie zbiory teatralne to ponad 200 numerów inwentarzowych z 1810 stanowiących całość. Pod każdym numerem kryje się odmienny zespół archiwalny o swoistym charakterze, różnej objętości - od kilku do kilkuset pozycji - o bardzo zróżnicowanej zawartości materiałowej. Zbiory Specjalne nie stosują bowiem żadnych ograniczeń w odniesieniu do gromadzonych przez pracownię teatraliów. Od samego początku przyjmowane były i kupowane wszelkie materiały szeroko rozumianego życia teatralnego, zarówno dokumenty będące historycznymi źródłami jak i różnorodne formy dokumentujące działalność i rozwój teatru, rozumianego jako zjawisko kulturowe o charakterze synkretycznym. Można więc znaleźć u nas archiwalia do prac historiograficznych, jak i materiały do badań teoretycznych. W zależności od potrzeb, przyjętej mody , umiejętności, "czytania" i interpretacji dokumentów i materiałów archiwalnych badacz teatru może odnaleźć w naszych zbiorach wiele cennych źródeł i informacji do refleksji naukowej o sztuce teatru i jego funkcjonowaniu jako zjawisku socjologicznym, antropologicznym, psychologicznym. Wielorakość naszych zasobów archiwalnych, zakładając "interdyscyplinarny" charakter zjawisk teatralnych, wymagający rozpatrywania w szerokim kontekście kulturowym, pozwala na prowadzenie badań w różnych ujęciach metodologicznych w zależności od zainteresowań naukowych.

Gdybyśmy chcieli ogólnie sklasyfikować znajdujące się u nas archiwalia teatralne,

można by było wyodrębnić trzy podstawowe grupy. I tak były by to :

dokumenty i materiały do biografii i działalności artystycznej ludzi teatru;

1.dokumenty i materiały dotyczące funkcjonowania i działalności teatrów i

instytucji z nim związanych;

2.dokumentacja przedstawień teatralnych, w ramach której znajdują się zarówno dokumenty pracy, jak i dokumenty dzieła.

Materiały tej grupy archiwaliów są najbardziej rozproszone i właściwie występują nieomal w każdym zespole inwentarzowym.

Najczęściej dokumenty poszczególnych grup 1, 2 i 3 znajdują się razem w danej jednostce inwentarzowej i tworząc określoną całość mogą być jednocześnie traktowane jako odrębne, samodzielnie funkcjonujące dokumenty, dotyczące konkretnego faktu historycznego.

By przybliżyć charakter poszczególnych grup chciałabym w skrócie przedstawić

jakiego typu archiwalia znajdują się w tych grupach. I tak w ramach grupy pierwszej - dokumentów i materiałów do biografii i działalności aktorów i ludzi teatru znajdować się będą: papiery i dokumenty osobiste, autobiografie, dzienniki, wspomnienia, listy, spisy ról, rękopiśmienne notatki, szkice, rysunki, projekty scenograficzne, fotografie, różnego rodzaju albumy z dokumentacją działalności artystycznej, zespoły wycinków prasowych.

W grupie dokumentów i materiałów dotyczących funkcjonowania i działalności

teatrów i instytucji z nimi związanych znajdziemy: wszelkiego rodzaju pisma urzę-

dowe rozporządzenia, dokumentacje finansowo - administracyjne, korespondencję

służbową, repertuary, plany pracy artystycznej, sprawozdania z działalności, fotografie jak również wszelkie archiwalia personalne pracowników i wszelkie materiały związane z działalnością wydawniczą (programy, wydawnictwa jubileuszowe, informatory, ulotki). Do grupy tej zaliczyć można jeden z cenniejszych rękopisów nieznanego autora z ok. 1820 r. o powstaniu fundacji hrabiego Stanisława Skarbka, jej podstawach prawnych, finansowych i programowych a także tzw. "Przepis Jaśnie Oświeconego Księcia Imci Jerzego Marcina Lubomirskiego dla aktorów" z ok. 1774 (odpis).

Jeżeli chodzi o dokumentację przedstawień teatralnych to w grupie tej znaleźć można nieomal wszystkie wyróżnione przez Stefanię Skwarczyńską formy dokumentów, oczywiście poza nagraniami filmowymi czy dźwiękowymi, a od bieżącej dokumentacji różni ją, poza czasem powstania dokumentów (choć w tej chwili przejmujemy już archiwalia z tal 50. i 60. ) specyfika Zbiorów Specjalnych i gromadzenie przede wszystkim materiałów o charakterze rękopiśmiennym.

Powyższa uogólniona klasyfikacja pozwala wprowadzić pewną schematyzację w bardzo różnorodnym i obfitym materiale archiwalnym znajdującym się w naszych zbiorach. Podobnie jak podział dokonany przez Stefanię Skwarczyńską, do którego odwoływali się organizatorzy konferencji, dotyczący co prawda tylko spektaklu teatralnego, tak i ten jest jedynie formą określenia pewnych materialnych odpowiedników ulotnych i nietrwałych zjawisk teatralnych tworzących sztukę i historię teatru.

I tu chciałabym uczynić małą dygresję związaną z powstaniem dokumentów, będących tą zmaterializowaną postacią krótkotrwałych bytów teatralnych.

"Lista dokumentów" - jak ją nazywa Skwarczyńska- przez nią stworzona, jest faktycznie - jak sama pisze - maksymalistyczna i praktycznie nie ma możliwości dokumentowania przedstawień teatralnych, zakładając z góry wytworzenia tych konkretnych jego dokumentów. Każdy spektakl żyje własnym życiem od narodzin po zejście ze sceny, każdy istnieje w określonych warunkach, czasie, uzależniony od szeregu zewnętrznych i wewnętrznych czynników, od twórców poczynając na widowni kończąc. I to jedyne niepowtarzalne swoiste życie widowiska w znacznej mierze warunkuje charakter powstających dokumentów. Postulowana zaś przez teatrologię coraz bardziej perfekcyjna i pełna dokumentacja przedstawień teatralnych, jest właściwie cały czas nierealizowalna, poza względami merytorycznymi, choćby z powodów organizacyjnych i finansowych.

Nie będę oczywiście prezentowała tu Państwu wszystkich naszych zespołów archiwalnych, które zostały już kilkakrotnie opisane, choćby w znanym zapewne "Pamiętniku Teatralnym" z 1991 r. zeszycie 2 poświęconym w całości zbiorom teatralnym w Polsce, a chciałabym wspomnieć jedynie o kilku najistotniejszych, cały czas do końca nie spenetrowanych i nie poznanych zespołach oraz tych, które wpłynęły do nas w ostatnich latach. Starałam się dokonać takiego wyboru by jak najpełniej ukazać różnorodność, charakter i znaczenie teatraliów znajdujących się w Zbiorach Specjalnych IS PAN, dla badań i opracowań naukowych z zakresu historii teatru.

Na początku należy powiedzieć o największej, obejmującej materiały archiwalne różnych dziedzin nauki kolekcji Mieczysława Rulikowskiego, który obok teatraliów zgromadził także archiwalia z zakresu literatury, plastyki, muzyki, bibliologii, i czasopiśmiennictwa. Teatr jest tu więc jedną z wielu dziedzin, lecz najbardziej reprezentatywną. Archiwalia tej kolekcji to materiały do historii teatru od jego początków po lata 50. ubiegłego stulecia. Stąd pochodzą wspomniane już wcześniej dokumenty o fundacji hrabiego Skarbka i przepis księcia Lubomirskiego dla aktorów z ok. 1774 r. Bezsprzecznie jednymi z najcenniejszych w tej kolekcji są rękopiśmienne spisy, skorowidz alfabetyczny i chronologiczne wykazy Michała Choromańskiego dotyczące aktorów dramatycznych, operowych, i artystów baletu scen warszawskich z lat 1768-1886.

Nie mniej istotnymi dokumentami są:

- kontrakt księcia Józefa Poniatowskiego z Wojciechem Bogusławskim w sprawie

wynajmu domu z 1804 r. z autografami Poniatowskiego i Bogusławskiego;

- oryginalne rachunki teatralne z lat 1824-1825;

- notatki o wysokości gaż aktorskich w latach 1833-1897;

- rękopisy Dyrekcji Teatrów Rządowych do Kuriera Warszawskiego i

Codziennego z lat 1893-1898;

- korespondencja Józefa Kotarbińskiego z 1895-1928 i jego żony Ludwiki

Kotarbińskiej z 1897-1939.

Poza teatraliami XIX wiecznymi najwięcej archiwaliów teatralnych pochodzi z lat 1914-1951. Najważniejsze z nich to:

- okólniki Zarządu Teatrów Miejskich w Warszawie, Dyrekcji Teatrów Rządo-

wych i Dyrekcji Generalnej Miejskich Teatrów Dramatycznych (1915-1919);

- dokumenty teatrów: zestawienia finansowe, gaże, listy aktorów Teatru Letniego,

Rozmaitości, Praskiego i Teatru Polskiego w Warszawie;

- spisy Biblioteki Teatru Narodowego z 1911 r. i materiały dotyczące Biblioteki

Dramatycznej Teatrów Miejskich w Warszawie, m. in. inwentarz Biblioteki z lat

1918-1928.

I tu należy powiedzieć, ze archiwalia z kolekcji Mieczysława Rulikowskiego, lecz

także i wiele, wiele innych, o których będzie mowa jeszcze niżej, były wyjściowym

materiałem źródłowym dla wielu historyków teatru. Na nim bazowały liczne publi-

kacje pracowników Instytutu Sztuki, by wymienić choćby dorobek naukowy :

Stanisława Siverta, Karyny Wierzbickiej, Barbary Król-Kaczorowskiej, Zbigniewa Raszewskiego, Jacka Lipińskiego, Lidii Kuchtównej, Zbigniewa Wilskiego, Stanisława Marczaka - Oborskiego, Grzegorza Sinki, Edwarda Krasińskiego. Z naszych archiwaliów korzystali autorzy "Słownika Biograficznego Teatru Polskiego" zwłaszcza I jego części a także twórcy wydawanej przez Instytut Sztuki syntezy - dziejów teatru polskiego.

Pozostałe archiwalia nie mają już charakteru tak zróżnicowanych tematycznie kolekcji, a dotyczą w znacznej mierze spraw związanych z teatrem i ludźmi teatru.

Mamy więc duże archiwa artystów teatru jak: Edmunda Wiercińskiego, Arnolda Szyfmana, Wilama Horzycy, Mieczysława Kotlarczyka, które jest jednocześnie archiwum Teatru Rapsodycznego a także bezcenne archiwa Tadeusz Rittnera, Michała Bałuckiego oraz przybyłe w ostatnich latach: Toli Korian, Zofii Lindorf, Janusza Warneckiego, Stanisławy Perzanowskiej, i Zygmunta Cmielewskiego.

Inne zespoły stanowią archiwa ludzi związanych z teatrem jak: Stanisława Witolda Balickiego - dyrektora departamentu Centralnego Zarządu Teatrów MKiS, Jerzego Jasieńskiego - dyrektora Zespołu do Spraw Teatru przy MkiS, Władysława Zawistowskiego - Naczelnika Wydziału Sztuki i Kultury Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Poza tym nieocenionym źródłem informacji historycznych są zespoły korespondencji: Michała Chomińskiego z lat 1865-1888, Feliksa i Stanisława Krzesińskich z lat 1856-1899, Teofila Trzcińskiego z 1919-1952, Wincentego Rapackiego (ojca) z lat 1871-1920, Julii Rylskiej z 1894- 1964, Ireny Solskiej 1927-1933, Wandy Siemaszkowej, Ireny Solskiej i Gabrieli Zapolskiej z lat 1903-1931, Mieczysławy Rozmarynowskiej i Janiny Wróblewskiej, aktorek Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego 1954-1976 czy 2 tomy 234 listy do redakcji "Łodzi Teatralnej" z lat 1947-1949.

W ostatnich latach Zbiory Specjalne wzbogaciły się także o archiwa historyków teatru. Przekazano nam archiwum Stanisława Marczaka - Oborskiego, Stanisława Siverta, Stanisławy Mrozińskiej.

Pracownia nasza ma także dział zbiorów ikonograficznych i tu należy powiedzieć p projektach scenograficznych i kostiumach Karola Frycza, unikalnych rysunkach Paryskiego Theatre du Cirque Olimpique, sztychach teatralnych z początku XIX w. (kolorowe grafiki), szkicach kostiumowych Ignacego Pieńkowskiego z 1916 r. i projektach scenograficznych i kukiełkowych teatru w Lingen.

W okresie ostatnich 5 lat przybyły archiwa Leonii Jabłonkówny, Zofii Małynicz, Pamiętnik Emila Derynga twórcy Praktycznej Szkoły Dramatycznej, album i Sztambuch Tekli Trapszo z autografami m. in. Stanisławy Przybyszewskiej, Stanisława Wyspiańskiego i jego rysunkiem Dagny Przybyszewskiej, Adama Siedleckiego, Władysława Orkana a także materiały i dokumenty Teatru Wojska Polskiego oraz z okresu wojny i okupacji, które zostały wykorzystane w wydanych w 1997 i 1998 r. wojennych zeszytach "Pamiętnika Teatralnego". Wśród nich znajdują się: archiwalia Tadeusza Wołowskiego, kronika Teatru Żołnierza Polskiego w Comisani w Rumunii, materiały weryfikacyjne ZASP z 1945-1950 (orzeczenia, protokoły, sprawozdania Sądu Weryfikacyjnego) i sprawozdania z obrad Zjazdu "Gniazda Warszawskiego" ZASP z 1945 r.

Poza tym należy powiedzieć o obszernym dziale mikrofilmów, mikrofisz i fotokopii. Chwilowo nie ma kto go prowadzić, ale nie będę go dokładniej omawiać. Opisany on został w "Pamiętniku Teatralnym" (1991, z . 2).

Jak więc łatwo daje się zauważyć cenne i bogate archiwalne materiały dokumentacyjne Zbiorów Specjalnych z zakresu historii teatru są także obfite i zróżnicowane pod względem form gromadzonych dokumentów. Mamy wśród nich zarówno rękopisy, różnego rodzaju rękopiśmienne odpisy, maszynopisy na prawach rękopisów, oryginalne dokumenty, rysunki, akwarele, albumy, fotografie, plany, mapy jak i wszelkiego rodzaju druki, wycinki prasowe, mikrofilmy, mikrofisze, fotokopie, nagrania magnetofonowe.

Cały czas wiele cennych archiwaliów nie zostało jeszcze przez badaczy teatru do końca wykorzystanych, wiele z nich czeka na opracowanie, ciągle przybywają nowe zespoły archiwalne, tak że Zbiory Specjalne IS dysponują stale istotnymi dokumentami i materiałami do badań nad sztuką, historią i teorią teatru.