Artykuły

Anna Krochmal. Okres autonomii galicyjskiej w II połowie XIX wieku przyniósł na ziemiach zaboru austriackiego nowe prądy w życiu społeczno-politycznym i kulturalnym. Powstały wówczas warunki do tworzenia i rozwoju różnego typu instytucji, w tym towarzystw regionalnych. Dotyczyło to także Przemyśla, trzeciego co do wielkości ośrodka miejskiego w Galicji. Ożywienie w życiu kulturalnym miasta zapoczątkowało powstanie w latach 60-tych Przemyskiego Towarzystwa Muzycznego. Na jego bazie rozpoczęto wkrótce starania o utworzenie teatru amatorskiego.

Tradycje ruchu teatralnego w Przemyślu mają długą historię i sięgają okresu staropolskiego. Pierwszy spektakl wystawiony w teatrze jezuickim mieszkańcy Przemyśla obejrzeli w 1696 r. , co zostało odnotowane w "Dykcjonarzu teatrów polskich" L. Simona. Jak pisze w swoich wspomnieniach Anna Strońska, arcyłatwy do zapamiętania tytuł sztuki brzmiał: "Umbra luctus sub chypeato romanorum arbore terris excisa fulmine, fatalissimo fato Ser. Joannus III, Poloniarum Regis, lugubri scenae apparatu projecta etc." Teatr jezuicki działał do czasu kasaty zakonu w 1773 r. Kolegium jezuickie zamieniono wówczas na sześcioletnie gimnazjum, w którym nadal aż do rozbiorów funkcjonowało kółko teatralne. Pod datą 1794 r. K. Estreicher zanotował w swojej Bibliografii wystawienie ostatniej sztuki pt. "Hermenegild, tragedya od Prześwietnej Młodzi ćwiczącey się w nauce Poetyczney w Szkołach Przemyskich Societatis Jezu publicznie wyprawiona".

Po rozbiorach miasto odwiedzały zespoły teatralne z Krakowa i Lwowa, które starały się przeciwdziałać wynaradawiającej scenie zespołów niemieckich.

Powstanie amatorskiego teatru polskiego pod koniec lat 60-tych XIX w. wiąże się z osobą Leopolda Hausera, znanego w ówczesnym Przemyślu działacza społeczno-kulturalnego oraz autora pierwszej monografii dziejów miasta . Z jego inicjatywy w latach 1869-1874 odbyło się szereg przedstawień amatorskich. Ich wykonawcom nadano miano "zespołów hauserowskich". Najstarszym znanym przedstawieniem z tego okresu jest sztuka G. Mosera "Ultimo". W repertuarze pierwszych zespołów teatralnych znalazły się ponadto spektakle oparte na utworach A. Fredry, M. Bałuckiego, Blizińskiego.

Od początku swojej działalności Hauser zmierzał do instytucjonalizacji ruchu amatorskiego, co udało się zrealizować w 1878 r. Zawiązano wówczas Przemyskie Towarzystwo Dramatyczne, na czele z prezesem dr. Janem Adelmanem, które w rok później uzyskało oficjalną zgodę władz galicyjskich na prowadzenie działalności. Celem Towarzystwa, jak wynika ze statutu, było podniesienie i pielęgnowanie sztuki dramatycznej w Przemyślu . Hauser był autorem pierwszego statutu oraz aktywnym działaczem zarządu Towarzystwa, aż do 1883 r., kiedy to wyjechał z Przemyśla i osiedlił się w Samborze. Przed opuszczeniem miasta ofiarował Towarzystwu własną bibliotekę teatralną (ok. 300 pozycji). Pozostawił też po sobie kilka utworów scenicznych, m. in. komedię "Ostatni z paniczów" oraz dramat "Poeta i utwór jego". Zajmował się także przekładami z języków obcych: niemieckiego i francuskiego, utwory te pozostały jednak w rękopisie. Nowele i opowiadania Hausera były publikowane w czasopismach "Kurier Warszawski", "Prawnik", "Urzędnik". Materiały źródłowe do życia i działalności tego zasłużonego działacza przechowywane są obecnie w Archiwum Państwowym w Przemyślu w zespole akt: Teki Leopolda Hausera.

Założone Towarzystwo borykało się z licznymi trudnościami, głównie finansowymi oraz brakiem odpowiedniego lokalu. Pierwsze przedstawienia odbywały się w wynajętej sali w hotelu "Pod Opatrznością". Lokal ten, stanowiący własność kapituły greckokatolickiej w Przemyślu nie spełniał jednak wymogów bezpieczeństwa z powodu schodów utrudniających wejście i wyjście z sali, co prowadziło do ciągłych wybuchów paniki w trakcie przedstawień. W 1885 r. udało się od Rady Gminnej uzyskać salę w przemyskim zamku, zbudowanym jeszcze w czasach króla Kazimierza Wielkiego. Dużo wysiłku włożono w remont znajdującej się w kompletnej ruinie budowli, jednak już w lipcu 1885 r. odbyło się pierwsze przedstawienie w nowym lokalu. Od tej pory Fredreum na ponad 100 lat związało swoje losy z przemyskim zamkiem. Lata 1886-1894 były okresem dynamicznego rozwoju Towarzystwa. Współpracowało ono w tym czasie z licznymi instytucjami i towarzystwami działającymi zarówno w Przemyślu, jak i innych miastach Galicji. Na terenie Przemyśla współpraca prowadzona była m. in. z Towarzystwem Muzycznym czy też Towarzystwem Upiększania Miasta. W aktach Towarzystwa odnotowano też kontakty z Teatrem Polskim w Szczawnicy, Towarzystwem Miłośników Polskiej Sztuki Dramatycznej w Stanisławowie, Dyrekcją Teatru Polskiego J. Dobrzańskiego oraz Teatru Dramatycznego we Lwowie, Teatrem w Czerniowcach i Czytelnią Akademicką w Krakowie. W 1882 r. miasto odwiedziło dwóch słynnych iluzjonistów z Anglii: Ernest Thorn i Henry Darwin. Towarzystwo Dramatyczne brało też udział obchodach rocznicowych i włączało się w działalność patriotyczną. Przykładem takiego zaangażowania było zorganizowanie przedstawień w 1883 r., z których dochód przeznaczony został na budowę pomnika króla Jana III Sobieskiego w Przemyślu .

Obok Towarzystwa Dramatycznego im. Fredry działalność teatralną prowadziły w mieście: Stowarzyszenie Przemyskich Mieszczan "Gwiazda", Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", Czytelnia Naukowa Towarzystwa Szkoły Ludowej, Towarzystwo Młodzieży Rękodzielniczej im. Tadeusza Kościuszki i inne, od początku wieku działała też scena robotnicza w zbudowanym w 1905 r. Domu Robotniczym na Zasaniu. Na przemyski ruch teatralny wpływ wywierały również kontakty z zespołami przyjezdnymi. Wśród goszczących w Przemyślu sław teatru warto wymienić choćby Helenę Modrzejewską, która odwiedziła miasto na początku lat 60-tych XIX w.

Na przełomie XIX i XX w. ożywiona działalność artystyczna Towarzystwa Dramatycznego osłabła i w 1910 r. nastąpiło jego rozwiązanie. "Kurier Przemyski" w artykule z 1906 r. wyjaśniał, że przyczyną upadku Towarzystwa było popieranie socjalizmu oraz spory polityczne i narodowościowe wśród członków Towarzystwa, z których jedni byli zaangażowani w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej, inni zaś związani byli z narodowo nastawionym towarzystwem "Sokół'. Ruch teatralny w mieście nie zamarł jednak całkowicie. W tymże samym roku powstało nowe Stowarzyszenie kontynuujące działalność rozwiązanego Towarzystwa. W 1912 r. przyjęło ono nazwę: Polskie Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry. Jego działalność przerywana była dwoma wojnami światowymi. W 1914 r. sala zamkowa użytkowana przez Towarzystwo została zajęta przez wojska austriackie, a następnie po upadku twierdzy przemyskiej w 1915 r. przez Rosjan. Zniszczeniu uległy wówczas cenne dokumenty, dekoracje, rekwizyty i garderoba aktorów. Całkowicie zdewastowany obiekt odremontowano i Towarzystwo powróciło do niego w 1916 r. Wznowioną działalność "Fredreum" przerwał jednak ponownie wybuch wojny polsko-ukraińskiej w 1918-1919. Dopiero wiosną 1919 r. towarzystwo rozpoczęło normalny sezon teatralny. Odrębnym zagadnieniem są podejmowane już przed I wojną światową próby utworzenia stałej sceny teatralnej. Pierwszą inicjatywą była próba podjęta w 1900 r. przez zespół teatralny Knake-Zawadzkiego, która jednak nie dała żadnych rezultatów. W 1913 r. z inicjatywy byłego dyrektora teatru lwowskiego, Grzegorza Monasterskiego powstał Teatr Polski "Viribus Unitis", który przetrwał zaledwie dwa miesiące. Kolejną próbę zorganizowania teatru zawodowego podjęto jesienią 1918 r. Z inicjatywy węgierskiego finansisty Karola Gereba powstał Teatr Powszechny. Jego repertuar nie wzbudził jednak entuzjazmu publiczności przemyskiej, o czym donosiła miejscowa prasa. Szczególnie krytyczne recenzje przedstawień ukazały się w "Ziemi Przemyskiej", prasowym organie przemyskiej endecji, zwłaszcza od momentu, gdy teatr przeniósł się do Domu Robotniczego. Przeniesienie sporów politycznych w sferę kultury, brak własnej sali i stałych subwencji oraz przywiązanie publiczności do "Fredreum" spowodowały upadek powstałego teatru już po roku działalności.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego rozkwit przeżywał nadal amatorski ruch teatralny w Przemyślu. Znany aktor scen warszawskich, zaczynający swą karierę w przedwojennym Przemyślu, Józef Kondrat pisał po latach w swoich wspomnieniach: "Przemyśl ówczesny miał jakąś szczególną atmosferę, klimat, w którym rozwijają się zainteresowania teatrem. W mieście było kilka zespołów amatorskich, ale zdecydowanie prym wiodło Fredreum, prowadzone przez ludzi o wielkiej kulturze. I chyba dlatego z Przemyśla wyszło tylu wybitnych, trwale zapisanych w dziejach polskiej sceny aktorów". Na przemyskiej scenie gościli wówczas m. in. Zofia Charłampowicz-Chwojkowa, Stefan Hnydziński, Józef Leliwa Karpiński, Józef i Tadeusz Kondrat, Barbara Kostrzewska, Maryla Mrowińska, Kazimierz Opaliński. W repertuarze, obok sztuk Fredry, znalazły się utwory Anczyca, Asnyka, Bałuckiego, Mickiewicza, Przybyszewskiego, Wyspiańskiego, Rydla, zaś z obcych twórców - m. in. Hauptmana i Hijermansa.

Trudna sytuacja materialna zawodowych teatrów w Polsce sprawiała, iż znani aktorzy często występowali na prowincji. W latach 1918-1939 Przemyśl odwiedzały teatry warszawskie: Teatr Polski, "Reduta", Teatr im. Bogusławskiego. Częstym gościem był Teatr Wielki ze Lwowa oraz opera i operetka lwowska, przyjeżdżali też artyści Opery Warszawskiej. Wielkim sukcesem z udziałem tych ostatnich było wystawienie w 1926 r. dwóch oper: "Halki" Moniuszki i "Fausta" Gounoda. W Przemyślu występowali w tym czasie tak znani aktorzy scen polskich jak: Ludwik Solski, Irena Solska, Józef Węgrzyn, Kazimierz Junosza - Stępowski, Eugeniusz Bodo, Leon Wyrwicz, Adolf Dymsza. Bogaty materiał dokumentujący występy znanych aktorów oraz odbiór wystawianych sztuk przez przemyską publiczność znaleźć można w ukazującej się wówczas prasie, a przede wszystkim "Ziemi Przemyskiej" związanej z ugrupowaniem narodowym, "Nowym Głosie Przemyskim" sympatyzującym z Polską Partią Socjalistyczną oraz w "Dzienniku Przemyskim".

Przemyskie "Fredreum" przeżywało rozkwit w okresie II Rzeczypospolitej. Złotym okresem w działalności tego teatru określane są lata 1919-1923, kiedy to prezesem Towarzystwa Dramatycznego został Edward Lorenz, prawnik z wykształcenia, pochodzący ze znanej i zasłużonej dla rozwoju kulturalnego miasta rodziny. W 1921 r. Towarzystwo dało rekordową liczbę 64 przedstawień. W repertuarze dominowała komedia polska, zaś najczęściej wykorzystywanymi dziełami były utwory patrona Towarzystwa, Aleksandra Fredry, związanego swoimi korzeniami i miejscem urodzenia z ziemią przemyską a nazywanego "polskim Molierem". Wystawiono wówczas m. in. "Śluby panieńskie", "Zemstę", "Dożywocie", "Damy i Huzary", "Gwałtu co się dzieje". Sięgano też do klasyki literatury obcej, m. in. po utwory Ibsena, Szekspira, Maeterlincka, Rostanda, Czechowa. Poziom artystyczny przedstawień podnoszony był dzięki gościnnym występom zawodowych aktorów ze Lwowa oraz z Teatru im. Słowackiego w Krakowie . Za czasów prezesury E. Lorenza wystawiano również operetki. Bardzo pozytywne recenzje miejscowej prasy zebrały Zaczarowane skrzypce Offenbacha oraz Domek trzech dziewcząt Schuberta.

Specyficznego klimatu i kolorytu przydawał przedwojennemu Przemyślowi fakt, iż był on ośrodkiem współżycia kilku kultur i narodowości. Według spisu ludności z 1931 r. w ponad 50-tysięcznym mieście mieszkało ok. 25 tys. Polaków, ponad 17 tys. Żydów i ok. 8 tys. Ukraińców . Każda z nacji posiadała własne instytucje i towarzystwa kulturalne. Do polskiego Fredreum dołączyły teatry ukraińskie i żydowskie. Już przed I wojną światową, ok. 1910 r. powstał Żydowski Klub Dramatyczny, zaś w 1913 r. powołano Ruskie Koło Dramatyczne im. Cehlińskiego. Wybuch wojny przerwał działalność tych towarzystw, powróciły do niej jednak po 1918 r. Aktywną działalność rozwinęło powstałe w 1919 r. Żydowskie Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne "Juwal". Grupowało ono głównie żydowską inteligencję i prowadziło swoją działalność do 1937 r., kiedy to większość członków Towarzystwa, związanych z syjonizmem opuściła Przemyśl i udała się do Palestyny. Pierwszym prezesem "Juwalu" był prawnik z wykształcenia, Józef Axer, zaprzyjaźniony ze znanym działaczem socjalistycznym i przywódcą PPS-u, Hermanem Liebermanem. W repertuarze Towarzystwa dominowały operetki i komedie, choć grano też sztuki ambitniejsze, oparte na utworach Abrahama Goldfadena, uważanego za ojca teatru żydowskiego. Drugim liczącym się żydowskim zespołem amatorskim w przedwojennym Przemyślu było Koło Dramatyczne im. E. R. Kamińskiej, działające od 1928 r. W okresie międzywojennym powstał też zespół robotniczy im. Jakuba Gordina. Dla żydowskiej publiczności występowali też artyści przyjezdni, m. in. teatr Habima z Palestyny, teatr żydowski z Wilna oraz teatr stanisławowski im. Goldfabena.

Niemniej intensywnie rozwijał się ukraiński ruch teatralny. W 1925 r. powstało ukraińskie Towarzystwo Dramatyczne imienia znanej poetki ukraińskiej, Łesi Ukrainki. Jego pierwszym prezesem został znany w Przemyślu działacz tej narodowości, Wołodymyr Zahajkiewicz. W repertuarze towarzystwa, obok operetek, komedii, rewii i wieczorów satyry znalazły się sztuki oparte na klasyce literatury ukraińskiej. Wykorzystywano m. in. twórczość tak znanych przedstawicieli literatury ukraińskiej okresu romantyzmu jak: Iwan Kotlarewski, Taras Szewczenko, Iwan Franko, czy też twórców nowoczesnego teatru ukraińskiego, do których należeli M. Starycki, Marko Kropiwnicki, Iwan Tobyłewicz (ps. Iwan Karpenko - Karyj).

Wybuch II wojny światowej ponownie przerwał działalność wszystkich teatrów przemyskich. Już drugiego dnia okupacji Przemyśla Niemcy zajęli południową basztę zamku, gdzie składowano dekoracje i rekwizyty teatru. Wszystkie rzeczy, łącznie z liczącą prawie 3 tys. tomów biblioteką zostały wówczas zniszczone. Wielu aktorów Fredreum znalazło się na emigracji, niektórzy w obozach jenieckich, gdzie nadal starali się kontynuować działalność artystyczną. Należał do nich Antoni Talar - twórca sceny polskiej w Kazachstanie, czy Stanisław Umański, przebywający na Syberii. Amatorski zespół teatralny powstał też w obozie internowanych oficerów polskich w Eger na Węgrzech. Jego głównymi organizatorami byli dawni członkowie Fredreum - ppor. St. Frankowski, kpt. A. Kropiński, kpt. J. Mandybur, ppłk. A. Pilecki.

Pomimo ogromnych strat wojennych Towarzystwo Fredreum odrodziło się bardzo szybko, bo już we wrześniu 1944 r., jako drugi po Lublinie teatr w kraju. Na pierwszym walnym zgromadzeniu w dniu 14 kwietnia 1946 r. przyjęto nowy statut, zaś w 1947 r. - nową nazwę: Towarzystwo Dramatyczne im. A. Fredry "Fredreum" w Przemyślu. W pierwszych latach po wojnie towarzystwo nie miało własnej sali, w związku z czym w latach 1944-1946 przedstawienia odbywały się w budynku byłego Domu Katolickiego przy ul. Grodzkiej 11, zaś w okresie 1946-1950 - w budynku przedwojennego towarzystwa ukraińskiego "Narodnyj Dim" przy ul. Kościuszki 5. Dopiero w 1950 r. Towarzystwo ponownie wprowadziło się do oddanej po generalnym remoncie sali na zamku przemyskim.

Podsumowując ponad 100-letnią działalność towarzystwa "Fredreum" należy stwierdzić, że mimo licznych trudności i amatorskiego charakteru swej działalności może się ono poszczycić pokaźnym dorobkiem. Według zestawienia Z. Felczyńskiego w latach 1878-1969 "Fredreum" zorganizowało łącznie ponad 1300 przedstawień. Sukces ten wydaje się jeszcze znaczniejszy, jeśli przyjrzeć się składowi społecznemu i zawodowemu aktorów "Fredreum" i osób z nim związanych. Byli tam zarówno prawnicy, adwokaci, nauczyciele, jak też stolarze, ślusarze czy dentyści. Znajdowali się wśród nich ludzie przynależni do różnych opcji politycznych oraz różnych narodowości. Pomimo przejściowych trudności wynikających z tego faktu, łączyła ich wspólna pasja, dzięki której życie kulturalne miasta stawało się niewątpliwie bogatsze.

***

Wskutek kilkakrotnych reorganizacji oraz przeprowadzek po działalności Towarzystwa pozostał bardzo niekompletny zasób aktowy. Pierwotnie był on przechowywany w siedzibie Towarzystwa mieszczącej się na zamku przemyskim. Po rozwiązaniu Towarzystwa w 1910 r. akta znalazły się przejściowo w depozycie w bibliotece działającego od 1909 r. Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zaś w rok później przekazano je do archiwum TPN. Z kolei archiwalia powstałe w wyniku działalności powołanego w 1910 r. Towarzystwa w większości uległy zniszczeniu w okresie II wojny światowej. Miasto przeszło przez dwie okupacje: niemiecką oraz w latach 1939-41 sowiecką. Resztki ocalałe z wojennej pożogi zostały przekazane w 1953 r. do utworzonego wówczas Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Rzeszowie z siedzibą w Przemyślu (obecnie Archiwum Państwowe w Przemyślu). Utworzono z nich odrębny zespół akt, który był uzupełniany przez dary osób prywatnych oraz przejmowanie akt powojennych Towarzystwa. Jeden ze znanych działaczy Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Zygmunt Felczyński przekazał do Archiwum księgę pamiątkową przedstawień Towarzystwa Dramatycznego oraz drukowane sprawozdanie z działalności za 1917 r. Kolejna partia akt, pochodząca z okresu PRL przejęta została do Archiwum w 1966 r. i połączona z istniejącym zespołem, który opracowano w rok później.

W 1978 r. z istniejącego zespołu wyodrębniono akta powojenne i utworzono z nich nowy zespół archiwalny pod nazwą: Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry "Fredreum". Ma on charakter zespołu otwartego, gdyż Towarzystwo nadal prowadzi działalność.

Obydwa zespoły akt: Polskie Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry w Przemyślu [1864-1877] 1878-1936 oraz Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry "Fredreum" w Przemyślu 1944-1958 [1960-1989] przechowywane są obecnie w Archiwum Państwowym w Przemyślu. Zachowana dokumentacja to przede wszystkim: protokoły z posiedzeń zarządu oraz walnych zgromadzeń Towarzystwa, sprawozdania z działalności, sprawozdania kasowo-finansowe, afisze teatralne, księgi pamiątkowe przedstawień, akta dotyczące sali teatralnej, materiały informujące o udziale Towarzystwa w obchodach i imprezach rocznicowych. Na uwagę zasługuje spis sztuk scenicznych granych przez Towarzystwo, sporządzony przez Leopolda Hausera. Archiwum przemyskie gromadzi również inne materiały dotyczące ruchu teatralnego w mieście. W odrębnym zespole akt pod nazwą: Plakaty, afisze i druki ulotne z terenu miasta Przemyśla przechowywane są afisze teatralne. Informacji o działalności obu towarzystw można też poszukiwać w aktach starostwa powiatowego w Przemyślu z lat 1944-1950. W materiałach wytworzonych prze referat kultury i sztuki w starostwie znalazły się też dokumenty dotyczące działalności teatralnej. Pochodzą one z lat 1945-48 i zawierają miesięczne sprawozdania z działalności "Fredreum", wykaz pracowników teatru z 1945 r., materiały informujące o innych zespołach amatorskich i kółkach teatralnych, np. o zespole teatralnym Związku "Caritas" Diecezji Przemyskiej czy też kole teatralnym Polskiego Teatru Związków Zawodowych. W aktach Starostwa zachowały się również dokumenty dotyczące pierwszego w powojennej Polsce Studium Dramatycznego, kierowanego przez Hannę Małkowską, przybyłą ze Lwowa. Materiały te obejmują: sprawozdania z działalności Studium za grudzień 1944 - luty 1945 r., listę pedagogów, skład społeczny uczniów, rozkład zajęć, informacje o sytuacji finansowej szkoły, w tym korespondencję Studium ze Starostwem Przemyskim w sprawie udzielenia pożyczki .

Istotnym uzupełnieniem źródeł archiwalnych są zbiory lokalnej prasy, przechowywane obecnie w bibliotece Archiwum Państwowego w Przemyślu, bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, zaś najbardziej kompletne - w bibliotece Muzeum Narodowego im. Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Szereg informacji o "Fredreum" oraz teatrach ukraińskich i żydowskich działających w mieście lub występujących gościnnie na przemyskiej scenie zawierają takie tytuły prasowe jak: "Ziemia Przemyska", "Echo Przemyskie", "Nowy Głos Przemyski", "San", "Echo znad Sanu", "Kurier Przemyski", "Gazeta Przemyska", "Ukrainśkyj Beskyd".

Wiele ważnych informacji zarówno do sytuacji społeczno-kulturalnej Przemyśla, jak i ruchu teatralnego w tym mieście w okresie galicyjskim i II Rzeczypospolitej zawierają bogate zbiory prasy i archiwaliów we Lwowie. Na szczegółowe przebadanie pod tym kątem oczekują przede wszystkim zbiory takich instytucji jak: Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego, działy rękopisów i zbiory prasy Muzeum Narodowego we Lwowie oraz Biblioteki im. Stefanyka (dawne Ossolineum).