Artykuły

Aleksandra Skibicka, Marcin Westphal. W zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku do 1945 roku zachowały się jedynie dwa zespoły akt stricte teatralnych. Oba zespoły powstały w wyniku działalności teatru w Elblągu. Dokumentacja dotycząca teatru w Gdańsku zachowała się w stanie szczątkowym i jest rozproszona w kilku zespołach.

Najstarsze zachowane archiwalia dotyczące teatru w Gdańsku, to pisma i supliki aktorów ( komediantów ) do Rady Miasta Gdańska pochodzące z lat 1590-1812. Najciekawsze są akta dotyczące aktorów angielskich, przybywających do Gdańska już od początku XVII wieku na występy w istniejącym tu teatrze publicznym mieszczącym się w budynku szkoły szermierki (Fechtschule), architektonicznie przypominającym typowy teatr elżbietański. Są tu również afisze teatralne, m.in. reklamujące sztuki wystawiane przez teatr "Der Geschwister Schuch", działający w okresie 1788-1802. Powyższe jednostki archiwalne zawiera zespół Akta Miasta Gdańska. Nauka i Sztuka [sygn. APG300,36/67-72]. Dziewięć jednostek archiwalnych dotyczących gdańskiego teatru znajduje się w zespole Naczelnego Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku [sygn. APG 7/ 220-228]. Są tu m.in. akta Theater Verein zu Danzig, Danziger Theater Aktiengesellschaft, statuty, koncesje, kosztorysy, projekty budowy teatru. Akta te pochodzą z lat 1868-1920.

Zbiór rękopisów Archiwum Państwowego w Gdańsku zawiera 1 teczkę plakatów Teatru Miejskiego oraz różnych imprez kulturalnych w Gdańsku od XVIII wieku do 1902 roku [sygn. APG 1016/47].W kolekcji przeźroczy Archiwum Państwowego w Gdańsku znajduje się widok budynku teatru w Gdańsku, pochodzący z przełomu XIX i XX wieku [sygn. APG 1155/29]. Z okresu okupacji hitlerowskiej odnaleziono teczkę akt dotyczących występów teatralnych i koncertów w Gdańsku. Pochodzi ona z zespołu Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP) w Gdańsku [ sygn. APG 266/11].

Najlepiej zachowaną dokumentację teatralną w zasobie gdańskiego Archiwum do 1945 roku odnaleźć można w aktach elbląskich. Mogą one stanowić bazę do badań nad historią teatru.

Pierwsze występy teatralne w Elblągu odbyły się w Gimnazjum, zwanym Akademickim już w XVI wieku. W wiekach późniejszych Elbląg odwiedzały liczne, najczęściej zagraniczne trupy komediantów, których działalność nadzorowała rada miasta. W spuściźnie aktowej Gimnazjum przechowywanej w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku - w zespole pod nazwą Akta gimnazjum w Elblągu [sygn.APG.384] - zachowały się m.in. teksty utworów dramatycznych i programy przedstawień teatralnych wystawianych w Gimnazjum. W bardzo dobrym stanie zachował się m.in. afisz pochodzący z przedstawienia "Salomo rex Israelitarum" z roku 1671 [sygn. APG 384/156].

Powstanie profesjonalnego teatru w Elblągu datuje się na rok 1846. W tymże roku zakończono budowę gmachu teatralnego. Teatr był własnością Towarzystwa Akcyjnego (zwanego też Komitetem Teatralnym), którego zadaniem była budowa, a następnie administracja teatru. W 1872 r. nastąpiła reorganizacja Komitetu, w wyniku której powstało towarzystwo akcyjne pod nazwą Elbinger Schauspielhaus Aktiengesellschaft, nadal zajmujące się administracją i dbaniem o dochodowość teatru. Towarzystwo wydzierżawiało teatr z reguły na jeden sezon dyrektorom-przedsiębiorcom związanym najczęściej ze scenami większych miast, takich jak Gdańsk, czy Królewiec. Dyrektorzy i ich zespoły zmieniali się prawie co roku. Pewna stabilizacja nastąpiła w latach 1918-1931 za dyrekcji Maxa Spissa. Towarzystwo istniało formalnie do 1933 roku. W okresie swej działalności korzystało z wydatnej pomocy finansowej miasta i państwa, co spowodowało w konsekwencji uzależnienie teatru od władz, coraz śmielej ingerujących w politykę teatralną. W 1933 roku władze doprowadziły do rozwiązania Towarzystwa. Teatr stał się własnością miasta.

Spuścizna aktowa teatru z okresu, gdy był administrowany przez Towarzystwo przechowywana jest w Archiwum Państwowym w Gdańsku w zespole pod nazwą : Teatr Elbląski w Elblągu S.A. (Elbinger Schauspielhaus-Aktiengesellschaft). Daty skrajne zespołu: 1863-1934. Sygn. APG 386. Zespół został uporządkowany przez Wandę Klesińską i Anielę Przywuską, które opracowały również inwentarz akt.

Zespół zawiera prawie kompletne materiały dotyczące spraw gospodarczych, administracyjnych i tendencji rozwojowych teatru elbląskiego. Zawartość zespołu podzielono na 3 grupy akt :

- I akta normatywne i ogólnoadministracyjne: statut Towarzystwa, protokóły rady nadzorczej, zarządzenia i korespondencja z władzami

- II akta dzierżawy teatru: umowy, sprawy personalne dyrektorów teatru i pracowników

- III akta dotyczące spraw gospodarczych: finanse, bilanse, sprawozdania, uchwały walnego zgromadzenia, subwencje, inwestycje, sprawy budowlane, obciążenia, podatki, inwentarze majątku i księgi rachunkowe.

Osobny zespół archiwalny tworzą akta wytworzone przez teatr elbląski po przejęciu go na własność przez miasto w 1933 roku. Zespół przechowywany jest w Archiwum Państwowym w Gdańsku pod nazwą Teatr Miejski w Elblągu (Stadttheater Elbing). Daty skrajne zespołu: [1763] 1918-1943. Zespół opracowała Wanda Klesińska, która również sporządziła inwentarz. Główna część akt pochodzi z lat 1918-1931, z okresu gdy dyrektorem był Max Spiss. Najstarsze zachowane w zespole archiwalia, pochodzące z 1763 roku to afisze, ogłoszenia prasowe i teksty literackie [sygn. APG 385/111].

Spuścizna aktowa po elbląskim Teatrze Miejskim zawiera materiały dot. administracji i działalności artystycznej tej placówki. Usystematyzowano ją w 12 grup :

- I korespondencja - sprawy ogólnoadministracyjne, finansowe, sprawy dot. repertuaru, personelu i spraw zawodowych aktorów [1924-1935]

- II umowy z aktorami - kwalifikacje i uposażenia aktorów [1918-1931]

- III referencje aktorów - kwalifikacje, repertuar [1918-1930]

- IV oferty i repertuar aktorów - materiały reklamowe, prospekty, fotografie [1921-1936]

- V wydawnictwa i agencje - wypożyczanie materiałów [1918-1931]

- VI występy gościnne - wyjazdy teatru elbląskiego oraz zespoły obce w Elblągu [1925-1930]

- VII finanse - księgi rachunkowe, korespondencja [1918-1932]

- VIII sprawy socjalne - ubezpieczenia, związek zawodowy [1919-1926]

- IX plany - budynek teatru, urządzenie [1854-1925]

- X Dyr. M.Spiess - fotografie, recenzje, nekrologi [1907-1937]

- XI Materiały scenograficzne [1908-1931]

- XII Zbiory teatru - afisze [1763-1943]

- programy [1932-1943]

- recenzje i krytyki [1926-1943]

- repertuar [1847-1933]

- fotografie sceniczne aktorów i wnętrze teatru [1887-1931]

W wyniku przeprowadzonej kwerendy w zasobie APG do 1945 roku odnaleziono jeszcze kilkanaście pozycji dotyczących teatru, rozproszonych w obrębie różnych zespołów. W zbiorze Rękopisy elbląskie [sygn. APG 492/1, 773, 886,1257-1263, 1581, 1585] zachowały się programy i plany działalności Teatru Miejskiego w Elblągu, materiały dotyczące uroczystości na 100-lecie urodzin poety J.Ch.F. Schillera [1846-1934], materiały do dziejów teatru w Elblągu z lat 1799-1939, odpis sztuki z 1831 roku "Die Frauen von Elbing" z biblioteki teatralnej w Berlinie, drobne prace literackie, wiersze okolicznościowe pisane w Gimnazjum elbląskim , 2 tragedie ("Die Drausen Jungfrau", "Die Stillmacheriade") z lat 1617-1829, zaproszenie na spektakl "Antygona" Sofoklesa z 1935 r. dla dyrektora Gimnazjum Państwowego w Elblągu, afisze teatru w Elblągu z lat 1936-1942.

W zespole Akta miasta Sztumu [sygn. APG 524/299] znajdują się akta Theaterverein Westpreussen z lat 1922-1925. W aktach Starostwa Powiatowego w Starogardzie Gdańskim [sygn. APG 1632/247] znajdują się m.in. odpisy sztuk teatralnych (M. Bałucki "Radcy pana Radcy" oraz nieznanego autora "Kominiarz i piekarz"), zezwolenia na imprezy [1926-1936]. Zespół Akta miasta Tczewa [sygn. APG 525/151] zawiera effentliche Vorstellungen und Vortäge (Theaterpolizei Bestimmungen) z lat 1888-1925. Archiwum Państwowe w Gdańsku posiada w swoim zasobie pochodzący z okresu okupacji hitlerowskiej (1940-1945) poufny rozkaz Goebelsa dotyczący zakazu występów i konferansjerki oraz teczkę z materiałami dotyczącymi inscenizacji, filmu i podatków od rozrywek.

Kilka afiszów teatralnych z lat 50-tych zawiera Kolekcja fotogramów [sygn. APG 1158/Fx, 4, 31-26, 21-26, 11-115].

Materiały archiwalne, będące źródłem do badań nad dziejami teatru na Pomorzu, a wytworzone po 1945 roku, zostały zgromadzone w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku w kilku zespołach archiwalnych. Najbardziej jednorodne dokumentacyjnie i pod względem tematycznym zwarte są zespoły: Państwowego Teatru Lalki i Aktora "Miniatura" w Gdańsku, zawierający akta z lat 1957 - 1966 ( sygnatura APG 1623 ), Państwowego Teatru "Wybrzeże" w Gdańsku, obejmujący archiwalia z okresu 1945 - 1982 ( sygnatura APG 2132), Wojewódzkiej Agencji Imprez Artystycznych w Gdańsku z siedzibą w Sopocie, z lat 1952 - 1959 (sygnatura APG 1839 ), zespół ten jest przechowywany w oddziale zamiejscowym Archiwum Państwowego mieszczącym się w Gdyni. W oddziale gdyńskim przechowywany jest również zespół Teatru Dramatycznego w Gdyni, zawierający materiały archiwalne powstałe pomiędzy rokiem 1964 a 1971 ( sygn. APG 2141 ). W zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku znajduje się także kilka zespołów, w których dokumentacja teatralna stanowi jedynie niewielki procent ich zawartości. Są to zespoły: Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Gdańsku, z lat 1955 - 1969 ( sygnatura APG 1214 ), Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku 1950 - 1973 ( sygnatura APG 1280 ), Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku 1948 - 1990 ( sygnatura APG 2384 ).

Przedstawiona wyżej ogólna prezentacja zespołów archiwalnych, w których obrębie zgromadzone zostały materiały do dziejów teatru, stanowi dobrą podstawę do nieco głębszej analizy ich wewnętrznej zawartości. Charakterystykę powyższej dokumentacji, siłą rzeczy bardzo pobieżną, zacząć należy od zespołu Państwowego Teatru "Wybrzeże" w Gdańsku. Najbardziej wartościową, pod względem badawczym, część zespołu stanowią teki sztuk, ujęte w spisie zdawczo -odbiorczym pod tytułem sztuki, nazwiskiem reżysera i datą premiery. Wzmiankowane teki stanowią odrębne jednostki archiwalne zaś zgromadzona w nich dokumentacja to: teksty sztuk, niekiedy scenariusze, głównie jednak programy, afisze, plakaty, recenzje, wycinki prasowe, zdjęcia, rysunki techniczne dekoracji. Zgodnie z ewidencją liczba tek wynosi 313 sztuk, a zawarta w nich dokumentacja zdjęciowa to 5282 fotografie. Ponadto w skład zespołu wchodzi dokumentacja typowo organizacyjna i finansowa, to znaczy przede wszystkim bilanse i sprawozdania roczne z działalności teatru.

Kolejny zespół stanowi dokumentacja Państwowego Teatru Lalki i Aktora "Miniatura" w Gdańsku. Analizując jego strukturę wewnętrzną, tak jak w poprzednim przypadku, możemy wyodrębnić dwa zasadniczo różniące się od siebie rodzaje dokumentacji. Akta organizacyjne i administracyjno - finansowe, a także bogaty zbiór fotografii przedstawiających sceny ze sztuk, lalki i scenografię, rysunki techniczne elementów scenografii, plakaty, afisze, teksty, scenariusze, wycinki prasowe i tak zwane ilustracje muzyczne, czyli zapisy nutowe piosenek i muzyki wykonywanej podczas przedstawień. Powyższe akta są niezwykle interesującym materiałem badawczym, przede wszystkim ze względu na różnorodność formy przedstawienia i treści, a także z uwagi na swoją oryginalność i obfitość stwarzającą możliwość porównań. W tym miejscu pragnę jednak zaznaczyć, że zespół ten jest jeszcze w toku opracowania archiwalnego, nie posiada zatem jeszcze pełnej ewidencji i nie w całości jest udostępniany.

Następny zbiór dokumentacji to zespół akt Teatru Dramatycznego w Gdyni. Składa się on głównie z akt nie związanych bezpośrednio z działalnością artystyczną teatru. Stanowią ją: bilanse, plany ekonomiczne, dokumentacja techniczna i kosztorysowa, korespondencja dotycząca pożaru teatru. Dokumentacja typowo teatralna przechowywana jest w archiwum zakładowym Teatru Dramatycznego i zasadniczo nie różni się od tej, która została scharakteryzowana przy okazji omawiania zawartości zespołów akt Teatru "Wybrzeże" i Teatru "Miniatura".

Również w obrębie zespołu Wojewódzkiej Agencji Imprez Artystycznych w Gdańsku z siedzibą w Sopocie znajdują się akta organizacyjne Agencji, jej bilanse, plany pracy, sprawozdania, protokoły z posiedzeń Rady Zakładowej ale także programy sztuk, recenzje, opinie i wycinki prasowe. Ta ostatnia grupa akt stanowi jednak, jedynie niewielką część całości produkcji aktowej Wojewódzkiej Agencji Imprez Artystycznych. Niemniej omawiany zespół może być interesującym przedmiotem badań, wskazują na to już same proporcje zachowanego materiału archiwalnego. Dokumentacja organizacyjna przedstawiająca administracyjną, związkową, można by rzec stricte zakładową stronę działalności Agencji, znacznie przeważa ilościowo nad dokumentacją obrazującą jej artystyczne i twórcze poczynania. Jest ona charakterystyczna dla tak zwanych przedsiębiorstw artystycznych. Takim mianem określano w nomenklaturze PRL-u centralnie sterowane, państwowe, w pełni kontrolowane instytucje kulturalne, funkcjonujące na podstawie odgórnych dyrektyw i realizujące roczny plan produkcji artystycznej.

Niemałe znaczenie odgrywa tu również fakt, iż dokumenty będące przedmiotem naszych rozważań pochodzą z lat 1952 - 1959, są więc świadectwem powstałym w historycznie ważnym i ciekawym okresie w dziejach naszego kraju. Wymienione wyżej cechy strukturalne i instytucjonalne, uwidaczniające się w dokumentacji teatrów są typowe dla większości jednostek organizacyjnych funkcjonujących w latach pięćdziesiątych w Polsce. Zawierają one jednak, szczególnie w odniesieniu do tak specyficznych instytucji jakimi są teatry, wyjątkowy, wręcz zaprzeczający ich istocie element przyziemności i piętno systemu sprowadzającego akt twórczy do poziomu hali fabrycznej.

Archiwalia będące uzupełnieniem właściwej dokumentacji teatralnej zgromadzonej w zespołach konkretnych teatrów, znajdują się również wśród dokumentów wytworzonych przez instytucje, które pozornie niewiele mają wspólnego z teatrem. Mam tutaj na myśli, na przykład Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku, w aktach jego Wydziału Kultury i Sztuki można znaleźć między innymi bilanse i preliminarze budżetowe: Teatru "Łątek", Teatru Ziemi Gdańskiej w Gdyni, Państwowego Teatru Lalki i Aktora "Miniatura", Teatru Muzycznego w Gdyni, Państwowego Teatru "Wybrzeże", plany repertuarowe teatrów Trójmiasta, zarządzenia i korespondencję w sprawie Teatru Muzycznego, projekty uchwał w sprawie powołania przy PWRN Komisji Repertuarowej Teatrów i Instytucji Muzycznych, plany i perspektywy rozwoju bazy teatrów i instytucji muzycznych, dokumentację konkursu na opracowanie koncepcyjne urbanistyczno - architektoniczne Teatru Wielkiego Opery i Baletu w Gdańsku, a także akta zespołów artystycznych terenowych województwa gdańskiego, przeglądu wiejskich zespołów teatralnych i dotyczące działalności Związku Teatrów Amatorskich.

Natomiast zespół akt Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Gdańsku, zawiera Biuletyny Informacyjno - Instrukcyjne Urzędu, Przeglądy Ingerencji, Przeglądy Przeoczeń i artykuły prasowe. Ten niezwykle różnorodny materiał, pozwala wyrobić sobie orientację, do jakiego stopnia cenzura roztoczyła opiekę nad działalnością instytucji kulturalnych, w tym także teatrów. Wnikliwie analizując tę dokumentację można także dojść do pocieszających konkluzji, takich mianowicie, że pracownicy Urzędu Kontroli popełnili wiele błędów, przeoczyli niektóre nieprawomyślne teksty, nie zrozumieli pewnych aluzji i podtekstów. Natomiast zespół akt Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku, choć w swej uporządkowanej części nie zawiera interesującej nas dokumentacji, to pojedyncze jego jednostki naświetlają ogólną sytuację w dziedzinie kultury na Wybrzeżu. Partia kontrolowała wszelkie przejawy aktywności społecznej, tak więc w wytworzonej przez jej komórki dokumentacji, znalazła odbicie także działalność teatralna. Została ona wprawdzie przez analityków Komitetu Wojewódzkiego przedstawiona w formie syntetycznej, ogólnikowej, była jednak w ich rozumieniu jedynie fragmentem większej całości. Choć w dokumentacji PZPR-u można odnaleźć pewną ilość ścisłych, konkretnych danych, to przede wszystkim jest to materiał porównawczy, ukazujący interesujące nas zagadnienia w szerszej perspektywie życia kulturalnego. Chcę tutaj również nadmienić, że jest to dokumentacja niezwykle obszerna, stosunkowo słabo przeanalizowana i w trudnej do sprecyzowania części niekompletna. Wszystko to powoduje, że poruszanie się w jej obrębie wymaga pewnego wyrobienia, poszukiwania zaś zazwyczaj są długie i często nie przynoszą oczekiwanych efektów.

Podsumowując należy stwierdzić, że w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku, można odnaleźć ciekawe źródła do dziejów teatru na Pomorzu. Posiadamy materiał dość różnorodny, otwierający przed badaczami wiele nowych perspektyw i stwarzający możliwość formułowania oryginalnych poglądów. Dodatkową zaletą naszych zbiorów, szczególnie tych pochodzących z okresu powojennego, jest to, że nie zostały one jeszcze dokładnie przebadane; tak więc praca nad nimi może zaowocować ciekawymi odkryciami.

Kończąc moje wystąpienie nie pozostaje mi nic innego, jak tylko zaprosić Państwa w świeżo odnowione mury Archiwum Państwowego w Gdańsku i życzyć sukcesów w pracy badawczej.