Mistrz słowa
Był aktorem, który potrafi zagrać wszystko, był środowiskowym guru - wytyczał normy tego, co jest przyzwoite w życiu i sztuce. Był... - pisze Paweł Sztarbowski w Newsweeku.
W zrealizowanym w ubiegłym roku filmie "Słońce i cień" Gustaw Holoubek i Tadeusz Konwicki idą przez ogołocony las. Obaj snują refleksje o przemijaniu, opowiadają i dowcipy. W pewnym momencie Holoubek i mówi: "Ja po prostu nie wierzę w śmierć. To jest strasznie głupie, co mówię, ale to jest wynikiem po pierwsze, mojego lęku przed śmiercią, a po drugie, takiego mojego przeczucia, że nikt nigdy jeszcze nie umarł. Wszyscy, którzy odeszli, cały krąg moich przyjaciół, znajomych, ludzi, których kochałem, z którymi obcowałem bez przerwy - łącznie z moimi rodzicami - oni wszyscy nie umarli. W dalszym ciągu żyją w mojej wyobraźni".
Siła wyobraźni przez całe życie była podstawą jego twórczości. Gdy terminował i w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie, jego autorytetem był Władysław Woźnik, od którego przejął zasadnicze przesłanie sztuki aktorskiej: słowo jest podstawowym środkiem wyrazu. Autorytet Woźnika był dla Holoubka tak silny, że jako aktor prestiżowego Starego Teatru, do którego dostał angaż tuż po studiach, postanowił przeprowadzić się do Katowic, gdy jego mistrz został tam dyrektorem. Jednak prawdziwa kariera Holoubka rozpoczęła się wtedy, kiedy w warszawskim Teatrze Polskim zagrał w sztuce Ugo Bettiego "Trąd w Pałacu Sprawiedliwości" w reż. Marii Wiercińskiej (listopad 1958). Krytyka chłodno przyjęła spektakl, ale jego rola wzbudziła powszechny entuzjazm. "Skoro pan tak pokazał prowincjonalnego sędziego, to co pan zrobi z rolą Hamleta?" - miał rzekomo zapytać Holoubka po debiucie w stolicy Władysław Woźnik.
Od tej pory Holoubek zyskał miano aktora intelektualnego, zdystansowanego, który nie tyle naśladuje tworzone przez siebie postaci, co nadaje im osobisty rys. Tę cechę jego aktorstwa najlepiej określił Andrzej Kijowski: "Gdy Holoubek zagra Don Juana, nie będziemy się zastanawiać, czym on właściwie te baby zdobywa: Don Juan Holoubka będzie uwodzicielem z duszy i myśli, nie z warunków". Do legendy przejdą jego role stworzone w Teatrze Narodowym za dy-rekcji Kazimierza Dejmka, a przede wszystkim Gustaw-Konrad w "Dziadach" Mickiewicza (1967). Ta rola okazała się nie tylko wybitnym osiągnięciem artystycznym - spektakl wzbudził narodowy entuzjazm i zapoczątkował rewoltę Marca '68.
Artystyczną pełnię aktorstwo Holoubka osiągnęło w latach 70. w Teatrze Dramatycznym. Zagrał na tej scenie ponad dwadzieścia ról, w tym kilka wybitnych, m.in. Antoniusza w "Juliuszu Cezarze" Szekspira (1971), Mistrza Fiora w "Operetce" Gombrowicza (1981), Superiusza w "Pieszo" Mrożka (1981). Pod jego dyrekcją Teatr Dramatyczny stał się pierwszą sceną w Warszawie. Do teatru wdarła się jednak polityka. Sztuka Mrożka "Pieszo" w reżyserii Jerzego Jarockiego, grana w gorącym okresie solidarnościowego zrywu, spowodowała protest grupy wojskowych, których oburzało, jak informował "Żołnierz Wolności": "Opluwanie narodu polskiego i jego wiernego sojusznika - Związku Radzieckiego". Dla Holoubka, dyrektora, prezesa i posła, ten incydent był zapowiedzią kłopotów. W 1982 roku w katedrze warszawskiej odbyła się premiera spektaklu "Mord w katedrze". Władze nakazały przerwanie przedstawień. Wywołało to lawinę, która doprowadziła do odwołania Holoubka z Teatru Dramatycznego.
Polityczna aktywność aktora zaczęła się w 1970 roku, gdy został prezesem ZASP, wchodząc w sferę aktywności afirmującej politykę kulturalną Edwarda Gierka. Został posłem, ale w 1980 roku zrezygnował z mandatu i włączył się w ruch solidarnościowy. W 1989 roku wybrano go na senatora z listy Komitetu Obywatelskiego. Tak jak teatr był dla niego sposobem wypowiadania się o kondycji świata, tak wejście w politykę traktował jako możliwość walki o interesy ludzi teatru. Ten splot sztuki i życia uczynił z Holoubka człowieka nieprzeciętnego formatu i takim w naszej pamięci i wyobraźni zostanie na zawsze.
