Artykuły

W Pierwszej Republice Czechosłowackiej przyznawano koncesję na kino tylko tzw. "ojczyźnianym osobom prawnym". Koncesjonariusze wymogli, aby nazwy stowarzyszeń uwieczniano w nazwie kina, stąd powstało ku chwale absurdu praskie Kino Niewidomych. W tym kinie pracował jako muzyk Gustav Janouch, bliski znajomy Franza {#au#590}Kafki{/#} w ostatnich latach jego życia. W "Rozmowach z Kalką" cytuje słowa pisarza: "Bio ślepcu! Tak powin­ny się w zasadzie nazywać wszystkie kina. Przez te migające obrazy człowiek po prostu ślepnie na rzeczywistość." Wyraźnie nie lubił kina. W realizacji "Przemiany" w Teatrze Dramatycznym została wykorzystana technika ekspresjonistycznego niemieckiego filmu niemego. Postacie ucha­rakteryzowane są w stylu doktora Caligari ("Gabinet doktora Caligari"), na ekranie pojawiają się napisy - cytaty z utworu Kafki i zdjęcia rzeczywistości scenicznej w różnych perspektywach, spektaklowi towarzyszy ilustracyjna muzyka grana na żywo przez pianistkę.

Oglądamy film, stary film, trochę thriller, trochę groźną baśń o człowieku, który pewnego dnia "stwierdził, że zmienił się w łóżku w potwornego roba­ka". Pokój Gregora Samsy znajduje się bliżej widowni, oddzielony niewi­dzialnymi ścianami od reszty rodziny i od publiczności. Określony zostaje stan bohatera, zniekształconego fizycznie, odrzuconego, zawieszonego w próżni swojej klatki. Jarosław Gajewski grający Samsę prostymi środkami pokazuje "chrząszczowatość" postaci. W pierwszej scenie przewieszony przez łóżko głową w dół wygłasza długi monolog, grają odwrócone usta, istnieją osobno i to wystarczy, by podziałać na wyobraźnię widza. Szok rodziny po przeobrażeniu Gregora jest wyrazem oburzenia, strachu, egoi­stycznego lęku o własną wygodę i święty spokój. Gregor był ich żywicielem, cichym i oddanym instrumentem do zapewnienia filisterskiego szczęścia. Vladimir {#au#1480}Nabokov{/#} w eseju o "Przemianie" pisze: "Gregor jest człowiekiem w przebraniu owada, a jego rodzina to owady przebrane za ludzi." Skądinąd uważam, że spektakl jest bardziej adaptacją tego eseju niż opowiadania Kafki.

Synchronicznie dokonuje się przemiana bohatera i przemiana jego rodziny. Ukazany zostaje powiązany układ wzrostu wrażliwości z jednej, a degrada­cji uczuć ludzkich z drugiej strony. Rodzina chce się Gregora pozbyć, spycha go coraz bardziej w mroczny pokój samotności. Wyświetlane zdję­cia stanowią dokument tego procesu. Siostra Greta (Agnieszka Kotlarska) trwa jako jedyny opiekun i obrońca żuka. O ile w kafkowskim tekście jest czuła, troskliwa i stopniowo traci kontrolę nad własnymi emocjami i żądzą władzy, o tyle Greta Kotlarskiej to od początku dumna, zła siostra Kopciusz­ka, "piękna intrygantka poniewierająca głupkowatym bratem" (Nabokov), tyranizująca Gregora, matkę i ojca.

Samopoczucie rodziców waha się od stanu absolutnej siły do kompletnego upadku i osłabienia. Matka (Ewa Żukowska), delikatna i astmatyczna, słabo próbuje podtrzymać swoją miłość do syna - czy kiedykolwiek naprawdę go kochała? Ojciec (Michał Pawlicki), z pozoru najbardziej okrutny i surowy, zmuszony do podjęcia pracy, na moment staje się wielkim panem i władcą, by powoli znów popadać w otępienie i bezczynność. Rodzina rozpada się, żyje w napięciu, sytuacji absurdalnej, z której nie widzi wyjścia. Na zakurzonej scenie pojawiają się Trzej Lokatorzy, identyczni i równie głupi i bezwzględni, w zapylonych surdutach "znoszonych w słońcu". Wprowa­dzają dyktatorskie rządy.

Gregor nie istnieje już jako brat, gnije w bólu i poniżeniu. Baśniowy topos został tu odwrócony. W utworze brak jest pięknej, która uratowałaby bestię. Piękna siostra to "okrutny symbol zdrowia, młodości i kwitnącego piękna w domu nieszczęścia i brudu" (Nabokov), demon zła i zwierzęcej siły. Zabija brata, odmawiając mu prawa do istnienia także jako owadowi. Z Gregora zostaje strzępek, nie ludzki już nawet, a robaczy, który sprząta miotłą wulgarna służąca.

Dla rodziny Samsów nastaje wiosna. "Tak jak w bajce ze szczęśliwym zakończeniem, zły czar znika wraz ze śmiercią czarnoksiężnika" - pisze Nabokov. Tylko że wygrało zło.