Artykuły

Wydanie książki Odzyskiwanie obecności. Niepełnosprawność w teatrze i performansie można uznać za krok milowy w udostęp­nianiu i promowaniu narracji naukowych na temat doświadczenia niepełnosprawności. Antologia wprowadza wiele podstawowych perspektyw badawczych dla reprezentacji niepełnosprawności w sztuce teatralnej i perfor­mansie, będąc jednocześnie wprowadzeniem do teorii studiów nad niepełnosprawnością. Badaczki i badacze, których teksty zgromadziły redaktorki publikacji — Ewelina Godlewska-Byliniak i Justyna Lipko-Konieczna — zwracają uwagę na zja­wiska oraz doświadczenia, których nie opisuje się w Polsce łatwo ze względu na nieobecność, po pierwsze, rzetelnej debaty na temat braku pełnej sprawności jako jednego z wielu stanów życia, po drugie — języka dla naukowego opisu przed­stawień niepełnosprawności oraz niedostępność dzieł obcoję­zycznych z nurtu disability studies, po trzecie wreszcie — brak społecznego popytu na narracje o różnicy w sytuacji nadpodaży narracji o jednolitej tożsamości zbiorowej.

Odzyskiwanie obecności… częściowo te braki wypełnia. Prezentuje teksty, które problematyzują obecność osób z niepełnosprawnościami w teatrze i sztuce performatywnej, sku­piając się nie tylko na analizie artystycznych reprezentacji doświadczenia niepełnosprawności i przedstawieniu zarysu historii społecznej tego doświadczenia, lecz przede wszystkim na analizie zmian, jakie obecny na scenie nie w pełni sprawny/a aktor/ka wprowadza w przestrzeni powstawania, prezen­tacji i odbioru dzieła scenicznego oraz w postrzeganiu osoby niepełnosprawnej jako wykonawcy pracy kreatywnej. Teatr jako przestrzeń emancypacji i miejsce spotkania — jak zazna­czają redaktorki we wstępie do książki — pozwala na krytykę oraz performatywne przekształcenie narracji i dyskursów na temat niepełnosprawności, jakie funkcjonują w przestrze­ni odbioru, a także na ponowne przetestowanie możliwości teatralnego medium. Omawianą publikację można potrakto­wać również jako naukową odpowiedź na rosnącą popular­ność różnego rodzaju projektów artystycznych z udziałem osób niepełnosprawnych.

Tematyczny podział zebranych w antologii tekstów ukła­da się w bardzo spójny przegląd dominujących perspektyw analizowania niepełnosprawności. Pierwszą perspektywą jest badanie przedstawień ciała niepełnosprawnego, nazna­czonego w dyskursie publicznym „negatywnym markerem różnicy” (jak powiedziałaby Elizabeth Barnes) ze względu na fizyczną odmienność albo powiązany z ciałem atry­but niepełnej sprawności (np. laska, wózek inwalidzki czy proteza). Ciała niepełnosprawne zostają wyeksponowa­ne, na przykład, w tańcu jako ciała wystawione na widok publiczny, rozgrywające swoją niepełną sprawność jako splot stereotypów, oczekiwań oraz emancypacyjnej, rucho­wej relacji na temat osobistego doświadczenia. W tekstach Ann Cooper Albright, w wywiadzie z Rafałem Urbackim czy w analizie spektaklu Teatr Niepełnosprawny Jerôme'a Bela na pierwszy plan wysuwa się możliwość stworzenia silnej reprezentacji niepełnosprawności, opartej na doświadczeniu autobiograficznym, kwestionującej przekonanie o tym, że osoba z niepełnosprawnością nie może kontrolować swojego ciała i narracji na własny temat, a w konsekwencji nie może być aktywnym aktorem życia społecznego. Badacze i badaczki zestawiają społeczne przekonania z manifestacjami zdolności i możliwości podejmowania różnorodnych działań przez osoby niepełnosprawne, czynionych nie po to, by sprostać społecznie określonej normie, ale po to, by podkreślić nieredukowalną wartość własnej tożsamości i wkładu w różnicowanie społecznych narracji. Tymi manifestacjami w Polsce są między innymi Klauni, czyli o rodzinie i Upadki Teatru 21, Paradiso w reżyserii Michała Borczucha, Podopieczni Pawła Miśkiewicza czy Jeden gest Wojtka Ziemilskiego.

Kolejną istotną perspektywą uwzględnioną w publikacji są badania nad wizualnością i performatywnym oddziały­waniem przedstawień. W wielu tekstach w Odzyskiwaniu obecności… pojawia się kluczowy w obszarze badań nad niepełnosprawnością temat patrzenia na niepełnosprawne ciało i tworzenia jego obrazu, a w konsekwencji — tworzenia wzoru tożsamości kulturowej osoby z niepełnosprawnością. W anto­logii nie mogło zabraknąć tłumaczenia tekstu Rosemarie Garland-Thompson — badaczki, która podjęła temat emfatycznego gapienia się na to, co odmienne, niezgodne z wyuczoną i wizualnie przyswojoną normą, ani tekstu Tobina Siebersa — jednego z najbardziej znanych badaczy z nurtu disability stu- dies, autora tekstu na temat strategii ukrywania piętna, która może stać się strategią subersywną, pozwalającą na krytyczną analizę mechanizmów zmuszających do ukrycia tego, co inne.

Kolejnymi perspektywami badań nad niepełnosprawnością, uwzględnionymi w Odzyskiwaniu obecności…, są perspek­tywa historyczna i ekonomiczna. Ważne wątki historyczne przypominają prace na temat akcji eksterminacyjnej o kryptonimie T4, realizowanej przez Trzecią Rzeszę (tekst Katarzyriy Ojrzyńskiej), oraz niewydolnego systemu wsparcia stwo­rzonego przez PRL (tekst Natalii Pamuły). Te wypowiedzi uzupełniają narracje na temat artystycznych przedstawień doświadczenia niepełnosprawności o konieczny historyczny kontekst, który (przynajmniej częściowo) wyjaśnia dystans, jaki współcześnie naznacza relacje między pełnosprawnymi a niepełnosprawnymi członkami społeczeństw. Historia rela­cji między państwem a osobą z niepełnosprawnością dowo­dzi też, że polityki wobec niepełnosprawności opierają się zazwyczaj nie tyle na realnym rozpoznaniu potrzeb osób nie w pełni sprawnych, ile na wyobrażeniu o jakości życia tych osób, formułowanym, na przykład, w oparciu o medyczny dyskurs na temat niepełnosprawności. Krytyka tego ostatnie­go jest jedynie sugerowana w niektórych tekstach antologii, co nie stanowi znaczącego braku w publikacji — to dyskursywne miejsce, które trzeba będzie w przyszłości wypełnić.

Jednym z tekstów na temat ekonomicznych uwarunkowań aktywności osób niepełnosprawnych jest tekst Sharon L. Snyder i Davida T. Mitchella, dotyczący pracy osób niepełno­sprawnych w systemie kapitalistycznym, który klasyfikuje je jako „nieproduktywne” z powodu niepełnosprawności. Autorzy analizują nie tylko praktyki otwierania i dostosowy­wania rynku pracy, lecz postulują także dowartościowanie pracy, docenienie i odpowiednie wynagradzanie pracy kreatywnej, a także opiekuńczej osób z niepełnosprawnościami, o zrównanie szans na uzyskiwanie niezależności. Ocena sta­tus quo splata się w tekście Snyder i Mitchella z politycznym sprzeciwem wobec czynienia osób z niepełnosprawnościami „ciałami nieproduktywnymi”, usuwanymi poza kapitalistycz­ny stosunek pracy.

Omawiana książka jest bardzo ważną manifestacją obec­ności osób z niepełnosprawnościami w przestrzeni sztuki, a także manifestacją obecności krytycznego namysłu nad dys­kursami, jakimi posługujemy się w opisie doświadczeń tych osób. Oprócz narracji na temat konkretnych zdarzeń arty­stycznych, otrzymujemy bardzo bogate dyskursywne wypo­sażenie, które pozwala rzetelnie wypowiadać się na temat współczesnych rewolucji przygotowywanych i przeprowadza­nych przez osoby z niepełnosprawnościami. Dzięki tej publi­kacji bardzo istotna przestrzeń kulturowa została odzyskana, a narracja naukowa zaprezentowana jako broń przydatna w działaniach na rzecz emancypacji.