Kołek i pachołek
Nie suknia zdobi człowieka, ale człowiek suknię – głosi przysłowie. Inne, znacznie bardziej sceptyczne, a mniej szlachetne, mówi: Ubierz kołek, a będzie pachołek. Do bohaterów Krawca – w mniejszym lub większym stopniu – odnosi się przysłowie drugie.
Najbardziej krańcowym przypadkiem jest Klient Ekscelencja, który traci tożsamość i zyskuje nową w chwili zmiany stroju. Ubierany od zawsze przez Krawca władca bliżej nieokreślonego państwa w momencie najazdu równie enigmatycznych Barbarzyńców staje się mnichem, potem czeladnikiem, a nawet na moment katem.
Wódz Barbarzyńców, Onucy, ogolony i przebrany w paradny strój Ekscelencji, wywołuje u swoich podwładnych niepokój: on to czy nie on, Onucy czy Ekscelencja. Ubrana od stóp do głów, szczelnie owinięta strojem kurtyzana Nana wzbudza uwielbienie i pożądanie absolutne – gdyż wyciągnęła krańcowy wniosek z przekonania, że bardziej pociągająca jest tajemnica ukryta pod strojem niż nagość.
Ta trójka to klienci Krawca, którego pragnieniem jest znalezienie „kamienia filozoficznego” krawiectwa, czyli cywilizacji – stroju, który będzie spełniał dwa ludzkie pragnienia: noszenia czegoś. co noszą wszyscy, i tego, czego nie nosi nikt.
W spektaklu Tomasza Wysockiego ubiór czyni z klientów Krawca marionetki – Ekscelencja (Rafał Dziwisz) wkracza na scenę przesadnym defiladowym krokiem, obnosząc równie przesadny galowy mundur, makijaż i perukę. Spraw nic rozebrany przez czeladników, siada skromnie do stołu i zajada z Krawcem zupę. Onucy (Dariusz Gnatowski) wypełnia malutką scenę swoim solidnym, półnagim i malowniczym barbarzyństwem równie skutecznie jak (później) strojną ekscelencjowatością. Nana (Maja Barełkowska) do skomplikowanych szat dokłada sztuczne „teatralne” gesty i równic sztuczny sposób mówienia.
W istocie, trudno w tych postaciach i sytuacjach doszukiwać się psychologii czy prawdopodobieństwa. To raczej rozpisany na błyskotliwe dialogi traktat czy przypowiastka (jak chciał Jan Błoński), gdzie bohaterowie mówią kwestiami jakby przepisanymi skądinąd – z książek historycznych, kiepskich romansów, sztuk teatru absurdu, przyprawionymi ponurym humorem Mrożka. Aktorzy prowadzą owe konwersacje sprawnie, z dużym wyczuciem formy i komizmu (jedynie ostentacyjna teatralność Nany wydaje się pomysłem zbyt banalnym i mało nośnym). Jedynymi postaciami, które mają pełniejszy wymiar, są Krawiec i Karlos.
Tutaj Krawiec (Piotr Dąbrowski) jest skromnie i szaro (choć elegancko) ubranym rzemieślnikiem, ale niech nas nie zwiedzie strój – to on tutaj rządzi. Jest jak ci wielcy kreatorzy mody, którzy pokazują się (szaro i skromnie ubrani) pod koniec olśniewających pokazów. Wie, że każdy, nawet barbarzyńca, chce się u niego ubrać, wie, że strój stwarza człowieka i cywilizację. Cisi i posłuszni Czeladnicy traktują go jak guru, w jego zakładzie toczy się akcja dramatu. Karlos, syn Nany (Andrzej Deskur), opętany ideą prawdy, jest jedyną osobą, co do której tożsamości nikt nie ma wątpliwości – czy występuje w białej romantycznej koszuli, czy w stroju barbarzyńcy, jest Karlosem. I to jego wybiera Krawiec na przedmiot swego eksperymentu – chce go obedrzeć ze skóry i uszyć z niej ubranie.
Lekka do tej pory tonacja spektaklu załamuje się – w ciemności rozświetlonej punktowym reflektorem były Ekscelencja, teraz krawiecki czeladnik, bierze miarę z Karlosa. Mierzy co prawda też jego cień padający na ścianę, co może sugerować, że egzekucja nic będzie
realna, ale finał nie pozostawia wątpliwości. Bocznym wyjściem wychodzą pogodzeni i zakochani Onucy i rozebrana wreszcie Nana, a na scenie zawisa głową w dół przygotowany do obdarcia Karlos.
Spektakl rozpoczyna i kończy obraz, półnagiego człowieka (kobiety?) z zabandażowanymi piersiami – daleko, w półmroku. Czy to androgyniczny Czeladnik (Katarzyna Galica), niemy, posłuszny i niepokojący, ukrywający pod strojem tajemnicę, wbrew temu co mówi Krawiec – że pod ubraniem nic ma nic?
