Artykuły

W roku 1901 ukazały się "Wizje przyszłości" Herberta George'a Wellsa. W rozdziale "Wiara, moralność i polityka" znaleźć można następujące słowa: "Etyka obywateli Państwa Przyszłości przede wszystkim sprzyjać będzie rozmnażaniu się wszystkiego, co jest w ludzkości piękne i twórcze, a więc wzrastaniu silnych i wspaniałych ciał, jasnych i potężnych umysłów, gromadzeniu się wiedzy. Wszystko zdąża ku przyszłości całego rodzaju ludzkiego, przyszłości olbrzymiej. Dla tej przyszłości ludzie żyją, dla niej umierają".

Kiedy Wells pisał te słowa, świat stał na rozdrożu. Trzęsły się w posadach zmurszałe kolosy wielkich imperiów politycznych, społeczeństwom przestała wystarczać dotychczasowa ideologia, gruntownej weryfikacji ulegał system wartości. Człowiek z nadzieją, choć nie bez lęku, spoglądał w przyszłość.

A potem przyszła I wojna. Śmierć w okopach, Verdun, gaz pod Ypres. Później na pogorzelisku Europy człowiek zaczął od nowa budować swój dom.

A potem była II wojna. Oświęcim, piece krematorium, Hiroszima. Po tym kataklizmie w połowie XX wieku, który miał być tak wspaniały, francuski pisarz Andre Malraux powiedział: "Problem, który staje dzisiaj przed nami, to pytanie, czy na tej starej europejskiej ziemi człowiek umarł, czy nie".

Tadeusz Różewicz - twórca, który uważał, iż wobec istnienia pieców krematoryjnych poezja straciła rację bytu - w swoim ascetycznym wierszu "Ocalony" napisał:

"Mam dwadzieścia cztery lata ocalałem prowadzony na rzeź

Człowieka tak się zabija jak zwierzę".

Na rzeź prowadzony był również Józef Szajna. Przeżył Oświęcim i Buchenwald. Za nieudaną ucieczkę z obozu skazany na śmierć, cudem niemal uratował się z grupy więźniów prowadzonych na egzekucję. "Jestem z pętli odcięty - powiedział kiedyś - i dzięki temu znam nie tylko życie".

Apokalipsa, którą przeżył, odcisnęła się trwałym piętnem na jego życiu i kładzie się obsesyjnym cieniem na jego twórczości. Widać to wyraźnie w najnowszej, trwającej obecnie, ekspozycji ("JÓZEF SZAJNA - PLASTYKA, TEATR") dzieł Szajny w Pawilonie Wystawowym krakowskiego Biura Wystaw Artystycznych, którego olbrzymia trzykondygnacyjna powierzchnia w całości została opanowana przez tego autora.

Jest to wystawa wielka, dosłownie i w przenośni. Dosłownie, ponieważ gromadzi kilka tysięcy prac lub (w przypadku na przykład scenografii i inscenizacji teatralnych) reprodukcji czy też dokumentów artystycznej działalności twórcy, stając się w swojej retrospektywnej koncepcji swoistym résumé twórczości Szajny. W przenośni - bowiem objawia kolejny raz wybitność tego malarza, rysownika, scenografa i reżysera.

Dorobek artystyczny Szajny - tak plastyczny, jak i teatralny (przypomnijmy tu, iż w teatrze zaczynał jako scenograf właśnie u nas w Opolu w roku 1953, a pierwszą realizacją, wspólnie z Jerzym Grotowskim w opolskim Teatrze Laboratorium "13 rzędów", było "Akropolis" Stanisława Wyspiańskiego w roku 1962) - był wielokrotnie omawiany, a nawet stał się przedmiotem dogłębnych studiów interpretacyjnych. Nie ma, więc potrzeby dorzucania analitycznych czy uogólniających uwag, nie ma powodu do wyważania tyle razy już przez innych otwieranych drzwi do zjawiska, jakim jest Szajna. W miejsce tego dajmy zatem garść impresji i refleksji, jakie rodzą się w człowieku, gdy jest z dziełami Szajny. Właśnie "jest", a nie "ogląda" czy "zwiedza", bo nic takiego o indywidualnej recepcji prac tego autora nie można powiedzieć, wszak - szczególnie w wypadku kompozycji przestrzennych - odbiorca staje się jednym z elementów powstającego właśnie z tychże kompozycji, wskutek jego obecności, swoistego happeningu.

Te kompozycje przestrzenne robią największe wrażenie. Przede wszystkim słynne, wstrząsające "Sylwety" - artystyczny obraz obozowej, ponurej rzeczywistości, porażającej odbiorcę.

Dalej - "Nagrobek dla faszysty". Kilkanaście ordynarnych o monstrualnych rozmiarach wojskowych buciorów z długimi cholewami, przybitych potężnymi gwoździami do podłogi, na której walają się olbrzymie łuski.

I wreszcie "Teatr paniki", jak beznadziejne wołanie deprofundis. Okaleczałe ludzkie kukły, wstrętne symboliczne trupy człowieka., w turpistycznym ujęciu rekwizyty zabijania i rekwizyty mające uchronić przed śmiercią.

Plastyczna sztuka Szajny jest protestem przeciwko wojnie jako zwierzęcemu zabijaniu człowieka przez człowieka. Jest odmitologizowaniem wojenki "cóżeśtyzapani". W sztuce Szajny o wojnie nie ma patosu, lecz brzydota i zdychanie.

Blizny i pęknięcia, jakie pozostawiła w twórcy wojna, każą mu myśleć z obawą o przyszłości człowieka. U schyłku XX wieku dzieła Józefa Szajny są wielkim współczesnym moralitetem o niepewności losów zbiorowości ludzkiej. Są pytaniem o sposób ochrony podstawowych humanistycznych wartości. Tak jest, dla przykładu, w cyklu obrazów malarskich "Mrowisko" oraz "Kosmos". Znany krytyk Jerzy Madeyski powiedział trafnie, iż zadając ważne pytania Szajna zawiera w swojej sztuce "protest przeciw poniewieraniu człowiekiem i człowieczeństwem niezależnie od jego źródeł".

H. G. Wells na początku bieżącego stulecia pisał z optymizmem o przyszłości człowieka. Józef Szajna, wielki polski twórca, zadaje dziś u schyłku tegoż wieku bolesne pytanie o możliwość ochrony największych uniwersalnych wartości, takich jak życie, godność, pokój, człowieczeństwo. Są to wartości, bez których świat nie może istnieć. Albo bez których jest pusty.

Leopold Staff w "Przebudzeniu", którym kończył niejako swój poetycki życiorys, napisał:

Jest świt,

Ale nie jest jasno.

Jestem na pół zbudzony,

A dokoła nieład.

Coś trzeba związać,

Coś trzeba złączyć,

Rozstrzygnąć coś.

Nic nie wiem.

Nie mogę znaleźć butów,

Nie mogę znaleźć siebie.

Boli mnie głowa.

Indywidualny ten niepokój - widząc dzieła Szajny - można przenieść na płaszczyznę ogólnoludzką. Trzeba stawiać pytania: Jak złączyć splątane i stargane ludzkie drogi, by człowiek nie był więcej przez drugiego człowieka prowadzony na rzeź? Jak zbliżyć do siebie narody? Co uczynić, aby ochronić godność człowieka i inne jego najwyższe wartości?

Twórczość Szajny, ani ta plastyczna, ani teatralna, odpowiedzi na te pytania nie daje, ale do wywoływania w sobie tych pytań zmusza.