Artysta i jego dzieło
"To na pewno nie jest łatwy teatr, wymaga współpracy myśli i wyobraźni widza, pewnego oswojenia z odmiennym szyfrem poetyki - na co niekiedy może i ma ochotę się zdobyć. A to na pewno jest teatr wielkiego artysty". Tak napisał krytyk w roku 1973, który przyniósł aż trzy głośne inscenizacje: "Gulgutierę" i dwie nowe wersje "Repliki" - głośne spektakle Józefa Szajny w prowadzonym przez niego Teatrze Studio.
O tym właśnie twórcy i o jego teatralnym dziele wypowiedział się recenzent. Dzisiaj, po rozstaniu się artysty z tą sceną, przyznajemy słuszność opinii krytyka, widząc w poszukiwaniach i teatralnych eksperymentach Szajny ważny i bardzo ciekawy etap historii naszego współczesnego teatru. Jest to już teraz rozdział zamknięty, ale warty refleksji i opracowania.
Trzecią już bodaj próbą monografii teatralnych realizacji i działalności Józefa Szajny jest książka Zofii Tomczyk-Watrak pt. "Józef Szajna i jego teatr" opublikowana nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego w popularnej serii "Artyści". Autorka podjęła w niej próbę opisu i analizy przedstawień składających się na zjawisko oryginalne, niezwykłe i kontrowersyjne. Interpretację scenicznego świata kreowanego przez Szajnę w Teatrze Studio w latach 1972-82 potraktowała jako klucz do zrozumienia twórczych idei a także prawideł rządzących owym światem - tylko z pozoru pozbawionym logiki, a przecież charakteryzującym się przemyślaną strukturą i poetyką.
Książka stanowi pokłosie rozprawy doktorskiej poświęconej teatrowi Szajny. Ta informacja wraz z poczynionym przez autorkę na wstępie zastrzeżeniem, że poza zasięgiem jej zainteresowań znalazła się cała sfera prywatności i że amatorzy sensacji i anegdot z artystycznego świata niczego tutaj nie znajdą, może zniechęcić do czytania. Z obawy przed hermetycznym stylem naukowej dysertacji. Tymczasem właśnie główną zaletą książki, bogato ilustrowanej zdjęciami i wyposażonej w bibliograficzny warsztat - jest ogromna klarowność, komunikatywność, zwięzłość i precyzja słowa, o którą naprawdę trudno w zestawieniu ze skomplikowaną rzeczywistością teatralną.
Józef Szajna - jeden z pokolenia, w którego psychice wojna i jej okropności pozostawiły trwały ślad. Tragiczne, okupacyjne doświadczenia, a także sytuacja XX-wiecznej sztuki, w której dojrzał dla siebie szansę samoobrony, doprowadziły do wykrystalizowania się ciekawej teatralnej teorii i praktyki. Szajna - artysta plastyk dawał w swych teatralnych realizacjach wyraz buntu przeciw realistycznym konwencjom i tradycyjnej estetyce. Był zwolennikiem jedności wszystkich elementów, integracji scenografii, muzyki, słowa, aktora. Tworzył inscenizacje prawdziwie plastyczne, rozpisując tekst sztuki na obrazy. Reżyserując, nigdy właściwie nie uważał siebie za reżysera, lecz za "animatora uruchamiającego przedstawienie". Zawsze pełne ekspresji, często wstrząsające, będące subiektywną próbą interpretacji dzieła - bardzo malarską, wizyjną.
Wnikliwie i konsekwentnie przybliża autorka teatralny świat Szajny, oswaja z nim czytelnika. Zaczynając od motywacji, stopniowo wprowadza nas w niezwykły świat pełen plastycznych znaków, rekwizytów i przedmiotów, z których każdy miał w tej na pozór nieprzeniknionej rzeczywistości znaczenie przemyślane i celowe. Z kostiumem, gestem, typologią bohaterów było podobnie. Teatr Szajny - to teatr otwarty, podlegający ciągłym przeobrażeniom i ruchowi, kształtujący naszą wyobraźnię, dążący do wielkich syntez i metafor. Analizując przedstawienia powstałe pod jego kierunkiem w Teatrze Studio skoncentrowała się Zofia Watrak na trzech sztukach: "Dantem", "Replice" i "Cervantesie". Na ich przykładzie starała się pokazać stosunek Szajny do tworzywa literackiego, do scenariusza, a także prześledzić metaforyczne motywy tych inscenizacji. "Cervantes" okazał się realizacją ostatnią. Jakie byłyby rzeczy następne, w jakim kierunku poszedłby Szajna i jego teatr? Trudno nie zadać sobie tego pytania kończąc lekturę książki Zofii Watrak.
Zofia Tomczyk-Watrak, "Józef Szajna i jego teatr", PIW, 1985
