Artykuły

Na marginesie "Repliki" Józefa Szajny w Wiedniu, maj 1989.

Znakomite dzieło Czesława Miłosza, które Stanisław Barańczak nazwał "summą" jego twórczości ("Etyka i poetyka", 1979) nosi tytuł "Ziemia Ulro". Ulro to kraina, która w późnych wierszach angielskiego malarza i poety Williama Blake'a (1757-1827) symbolizuje obszar duchowych cierpień, jakie znosi i musi znosić człowiek okaleczony; to "kraina wydziedziczenia..., gdzie człowiek zmienia się w cyfrą wymienną..." (tamże).

Wydaje się, że pojęcie krainy Ulro w najbardziej trafny i adekwatny sposób opisuje tę rzeczywistość, którą w artystycznej wizji przywołuje "Replika" Józefa Szajny. W przestrzeni ograniczonej dwoma cmentarzami i w wydarzeniach, które się w niej rozgrywają, rozpoznajemy krainę Ulro, krainę wydziedziczenia. Na człowieku, który przemierza Szajnowską ziemię Ulro, w szczególnie okrutny sposób spełnia się biblijny wyrok skazujący go na niedolę i cierpienie, "póki nie wróci do ziemi... bo powstał z prochu i w proch się obróci". Na drodze, która rozpoczyna się i kończy prochami cmentarza doświadcza on fizycznych i duchowych cierpień wydziedziczenia: zostaje wydziedziczony ze swego człowieczeństwa, ze swej indywidualności, z własnego imienia i własnej twarzy. Staje się okaleczoną egzystencją, anonimem, atrapą człowieka, cyfrą wymienną.

Gorzką ironią tragedii wydziedziczenia jest to, że nie przychodzi ona z zewnątrz, że jest dziełem samego człowieka, Supermana, monstrualnej hybrydy gatunku "człowiek". Genialny pomysł Szajny każe Supermanowi dramat duchowej udręki Hamleta postawionego wobec konieczności wyboru, wobec dramatycznej alternatywy "być albo nie być", skwitować ironicznym śmiechem. Śmiech ten rozlegający sią w krainie Ulro niczym demoniczny rechot zamyka okres hamletowskiego dramatu i proklamuje nastanie jakościowo nowego wymiaru ludzkiego dramatu: dramatu człowieka pozbawionego możliwości wyboru, dramatu człowieka bez alternatywy! Jest to dramat człowieka jednowymiarowego, okaleczonego i oślepionego duchowo artykułującego resztki człowieczeństwa bełkotem.

Człowiek-manekin i manekin-człowiek: ta wymienialność to ostatnie stadium degradacji osoby, godności i autonomii człowieka, ostatnie stadium jego wydziedziczenia. Człowiek-manekin, człowiek-lalka to już tylko przedmiot zabawy, kaprysu lub kolejnego napadu szału Supermana. W konsekwencji nie ma więc tortur, zabijania, mordu, jest tylko zabawa w lalki i manekiny: lalki i manekiny są demontowane, wyrzucane na śmietnik, wdeptywane w ziemię.

Szajnowska kraina Ulro jawi się jako najbardziej niedorzeczny i monstrualny twór, gdzie człowiek wracając do ziemi, z której wyszedł, przechodzi przez apokaliptyczny plac gier i zabaw zamieniony w tragicznie-groteskową postać Quasimodo. I dlatego na humusie ludzkich ciał, na finalnym cmentarzysku ludzkiej mierzwy wygładzonym przez czas i zapomnienie tańczy bąk, klasyczny rekwizyt gier i zabaw.

Makabryczne i absurdalne zestawienie tańczącej zabawki na cmentarnym wysypisku ludzkich kości uzyskuje postać symbolu makabrycznej i absurdalnej rzeczywistości, która zaistniała w ziemi Ulro. Okrutna absurdalność tego symbolu narzuca z nieprzepartą sugestią pytanie o sens tej najstraszliwszej w dziejach rodzaju ludzkiego tragedii.

Finał dramatu Hamleta jest przejrzysty i czytelny: winni ponoszą zasłużoną karę, sprawiedliwości staje się zadość, prawo i ład zostają przywrócone. Nad stygnącymi trupami zapada cisza, powiedziane zostało wszystko. Reszta jest milczeniem.

W dramacie bez precedensu, który rozegrał się w ziemi Ulro, reszta nie jest milczeniem! W tym dramacie reszta jest pytaniem: czy było to "Boże igrzysko", czy też tylko igrzysko ślepego przypadku i ironii losu? Czy po tragedii w ziemi Ulro można jeszcze mówić o Bogu, czy też milczące nad ziemią Ulro niebo opustoszało bezpowrotnie i ciszy cmentarza nie należy zakłócać nawet modlitwą? "Reszta" jest pytaniem o sens życia, cierpienia, umierania, śmierci. "Reszta" jest repliką "Repliki", sprowokowaną mistrzowskim przywołaniem historii ziemi Ulro przez Mistrza i jego Aktorów.