USA Dezerterzy
Paradoksalnie, w czasach kina akcji, za mało słów zabrzmiało w teatrze, by mogła udać się sobotnia premiera "Paragrafu 22" Krzysztofa Galosa.
Było niezbyt śmiesznie, raczej niemądrze i często nie wiadomo o czym. Historię amerykańskich lotników stacjonujących w Europie podczas U wojny światowej tylko na pozór każdy może czytać, jak mu się żywnie podoba. "Paragraf 22" to precyzyjna mechaniczna zabawka dla chłopców, którzy bawią się bombami i samolotami na śmierć i życie. Także na nasze życie i śmierć - dodaje między wierszami Heller.
Sobotni spektakl przekonał mnie, że tekstu Hellera - groteskowej historii uciekinierów przed absurdem wojny -nie można dowolnie szatkować czy rozwarstwiać, Jak w każdej śmiertelnie zabawnej przypowieści o armii-Haszka, właśnie Hellera czy Vargasa Llosy - każdy bohater ma własne miejsce na ziemi, bo każdy stoi po kolana w tym samym żołnierskim gównie, absurdzie władzy czy przemocy skretyniałych oficerów, a karty są tylko dwie: życia - jak rozkaz o przeniesieniu do kraju, albo śmierci - tu decyzja o podwyższeniu liczby obowiązkowych lotów.
Yossarian (Gracjan Kielar) wie, że jego przełożeni grają znaczonymi kartami. Płk Cathcart (Krzysztof Kuliński) i ppłk Kom (Bolesław Abart) trzymają w ręku pulę nagród i wszystkie atuty. Kosztem życia Yossariana i jego kumpli chcą fotografii czy wzmianki o sobie w gazetach wojennych chcą awansów, orderów albo też świętego spokoju. Oni rozdają znaczone karty: szpitalne, zwolnienia do cywila, akt zgonu, tekst modlitwy, Ust kondolencyjny, przepustkę, bo wszystkie mają inskrypcję-paragraf 22, czyli najkrócej mówiąc, kto nie jest z nami, ten jest przeciw nam.
Co można przeciwstawić wszechwładnej biurokratycznej machinie bezprawia? Prawdę? Nie, bo zmarli na papierze, jak cwaniaczek Daneeka, którego wpisywano dla dodatku lotniczego na listę załogi, "na papierze" strąceni przez artylerię, musieh naprawdę zniknąć z życia publicznego. Paragraf 22 nie toleruje bałaganu. Strach? Nie, bo załogant Yossariana naprawdę zginął po głupim rozkazie. Szaleństwo? Nie, bo wariat nie może być świadom swego wariactwa. Prawo? Nie, gdy oprawcy są sędziami.
Paragraf 22 to totalitarna dyspozycja: musisz nas polubić, więc wstąp do partii, klaszcz na wiecu, bierz broń do ręki wbrew własnej religii czy sumieniu. Rozum jest przypadłością, skazą, błędem genetycznym. Machinie bezprawia, biurokracji i konformizmu podlega każdy z nas twierdzi Heller. W spektaklu Krzysztofa Gaiosa zostało z tego niewiele.
Podobać się może gra świateł i ścieżka dźwiękowa, pełna motorów, syren i Wagnerowskich muzycznych furii. Zaciekawia przestrzeń z ruchomymi platformami, których jazda z bohaterami i elementami scenografii w tył, w przód tajemniczo pogłębia scenę. Świetna - rodem z Haszka - jest scena sądu nad Danbym, w której po kwestii Cathcarta, powtórzcie ostatnie zdanie" i replice Yossariana "Powtórzcie ostanie zdanie" można spaść ze śmiechu z fotela. Kulińskiego, Kielara i Abaiia chce się tu łyżką jeść. Jeszcze bawi pobyt w szpitalu - z finałowym obłapianiem smakowitej siostry Cramer.
I chyba nic więcej, bo reszta to statystowanie, banały, nie tłumaczące się gagi; przemarsze donikąd i biegi w stylu braci Marx. Reżyser nieumiejętnie pociął tekst. Strzępy dialogów, jakie słyszymy ze sceny, nie układają się w żadną anegdotę. Są wypełnieniem niezbyt śmiesznych skeczy, a motywacje zachowań wszystkich postaci pozostają poza światem sceny. Więc ci, którzy oryginału nie znają, nie dowiedzą się nigdy, dlaczego Nately tak rozpaczliwie walczy o miłość dziwki, a kapelan pogardza sobą. Nikt nie zrozumie, dlaczego major Major Major - tu niczym tajemniczy Don Pedro z dobranocki - przemyka podziemnymi tunelami. Niewiele tu w ogóle zrozumiemy, dlaczego ludzie boją się, kochają czy umierają. Jeśli teatr to naprawdę dialog, co zapowiadał przed premierą reżyser, to bohaterowie spektaklu spędzili wakacje ' z duchami. Bo o sobie nie usłyszałem w tym przedstawieniu nic.
