Rewolucja nihilistów
"Biesy" Fiodora Dostojewskiego w reż. Janusza Opryńskiego w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Pisze Rafał Węgrzyniak w portalu Teatrologia.info.
Janusz Opryński, z lubelskiego Teatru Provisorium, odkąd w 2011 roku wystawił na karuzeli "Braci Karamazow", w przekładzie i interpretacji filozofa Cezarego Wodzińskiego, uchodzi w polskim teatrze za znawcę twórczości Fiodora Dostojewskiego. W 2017 w Bielsku-Białej wyreżyserował "Św. Idiotę" już tytułem nawiązującego do powieści Dostojewskiego, i zarazem do traktatu filozoficznego Wodzińskiego, zmarłego rok wcześniej. W minionym roku w Teatrze Polskim w Warszawie wystawił Opryński adaptację "W oczach Zachodu" Josepha Conrada, który w swym utworze nawiązał do "Biesów", i z nimi toczył spór. Zrealizowana w Warszawie - jako koprodukcja Dramatycznego i Provisorium - inscenizacja "Biesów" jest więc oczywistą konsekwencją wcześniejszych wyborów repertuarowych Opryńskiego.
Jego ponad dwugodzinne przedstawienie jednak nie ma siły, ekspresji i dynamiki, ani ukrytej w podtekście antybolszewickiej wymowy inscenizacji Andrzeja Wajdy, powstałej w Starym Teatrze w Krakowie w 1971 roku, a obejrzanej przeze mnie w kilka lat później w stanie bliskim transu. Adaptacja Opryńskiego, oparta na przekładzie Tadeusza Zagórskiego, pomimo opublikowania niedawno tłumaczenia Adama Pomorskiego, nie pozwala w pełni zrozumieć fabuły powieści, gdyż została ona zredukowana do blisko dziesięciu postaci. Natomiast stara się zaprezentować najważniejsze idee Dostojewskiego i bodaj wszystkie istotne kwestie w niej wybrzmiewają.
Spektakl, grany wokół dołu, do którego wrzucane są kolejne trupy, i na tle półokrągłej ściany z szeregiem drzwi, rozkręca się właściwie dopiero w połowie. Jego szczytowym momentem jest zaś, wygłaszany sugestywnie z wnętrza dołu przez Łukasza Lewandowskiego, monolog Piotra Wierchowieńskiego, jako wspomagającego się kokainą lidera rewolucji nihilistycznej, brzmiący niebywale współcześnie niczym program postmarksistowskiej lewicy. A drugą popisową sceną Lewandowskiego jest połączone z pospiesznym spożywaniem kolacji zmuszanie do samobójstwa Kiriłowa granego dla odmiany w zwolnionym rytmie przez Marcina Sztabińskiego. Sławomir Grzymkowski w roli Stawrogina jest zanadto opanowany, co uderza zwłaszcza w jego spowiedzi jako pedofila, wypowiadanej na proscenium, na tle nieco niedorzecznych geometrycznych wizualizacji. Spośród postaci drugoplanowych w pamięci pozostają Adam Ferency, jako brutalny Kapitan Lebiadkin, i Agnieszka Roszkowska w roli jego obłąkanej siostry Marii, poślubionej przez Stawrogina.
Opowieść Dostojewskiego, wydana w roku 1873 w Rosji, mogła się w wielu momentach zaledwie poprawnie zrealizowanego spektaklu wydać przebrzmiała. Lecz na widowni Teatru na Woli podczas premiery zasiadło kilku rodzimych i jak najbardziej współczesnych nihilistów, w tym pozostający w zażyłych stosunkach z reżyserem filozof oraz lider nieistniejącej już partyjki politycznej zawierającej w nazwie jego imię i nazwisko, od pewnego czasu pasjonujący się coraz bardziej teatrem. Dość, że jego traktat, pod znamiennym tytułem "Nic-nic", w poprzednim sezonie doczekał się wystawienia w Starym w Krakowie w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego, podobno z pomocą samego autora, oraz został wyróżniony w corocznej ankiecie miesięcznika "Teatr", przez jednego z dyrektorów Polskiej Agencji Prasowej. Podejrzewam, że gdyby Opryński - na przekór ideologicznym i politycznym przekonaniom - sportretował w "Biesach" przynajmniej niektórych dzisiejszych nihilistów - choćby jak w przypadku Piotra Wierchowieńskiego - jego przedstawienie raczej nie miałoby letniej temperatury, ale bliższą gorączki.
