Artykuły

Nasza wiedza o współczesnej literaturze jugosłowiańskiej wzbogaciła się o nowe, cenne doznania. Dostarczył ich skromny nauczyciel gimnazjalny z chorwackiego miasta Szybenik, Ivo Breszan. Sam o sobie głosi,iż interesują go zwłaszcza sytuacje, w których banał sąsiaduje z wzniosłością. Ich pobratymstwa i kolizje stara się on ukazać jakby na przekór mniemaniom nazbyt oczywistym: dramat Breszana grany właśnie na Woli traktuje o Szekspirze i wiejskich kombinatorach. Breszan ujawnia, jak oba te plany akcji podobne są w zbrodni i miłości. Będąc traktatem o dialektyce życia tekst Breszana jest zarazem traktatem o dialektyce sztuki: rzecz przybiera tu przecież kształt przedstawienia amatorskiego, co je pod kierunkiem miejscowego belfra przygotowują chłopkowie z chorwackiej spółdzielni produkcyjnej. A zatem stary chwyt "teatrem w teatrze". I równie stara próba identyfikacji bohaterów fikcyjnych i realnych: wiejski Amlet gra królewicza, wiejski dzierżymorda Klaudiusza, wiejska Omelija kochliwą księżniczkę. Tylko Fortynbrasa brak, a jego nieobecność ujawnia swoisty optymizm szekspirowskiego pierwowzoru, gdzie śmierć protagonistów jest zarazem prologiem nowego życia. Breszan jest pesymistą, nie wierzy w Fortynbrasów. A może stawia na reedukację Klaudiuszy?

Te paralele szekspirowskie są, wbrew pozorom, dość istotne w odczytywaniu Breszanowskiej metafory, choć oczywiście głośniej krzyczą tu do widza problemy par excellence współczesne. Problem prawdy i prawa, odpowiedzialności i sumienia, przywództwa i kolektywu. Ciekawe są w tej materii refleksje jugosłowiańskiego pisarza, który czyta życie wprost nazywając po imieniu błędy i grzechy...

Reżyser Kazimierz Kutz mocno wyakcentował koloryt lokalny dzieła, ton dialogu poddaje tu nastrojowa ballada ludowa, od której rozpoczyna się każda kolejna sekwencja przedstawienia (sugestywnie interpretuje utrzymane w "jadrańskim" charakterze te songi Stanisława Celińska). Także scenograficzne ujęcia Mariana Kołodzieja nawiązują do detalu i rekwizytu, jakby przekopiowanego z życia chorwackiej wsi. Oczywiście, zarówno reżyser, jak dekorator świadomi są dwoistości tego realizmu. Dosłowny, jest on zarazem ironiczny, zespala plan Głuchej Dolnej z planem Elsynora. Tu okolę klepiska jest podnóżem tronu, tu snopki w kącie stodoły są zarazem labiryntem krużganków.

Dwoistość znaczeń odnosi się też do samej gry aktorskiej. Najpełniej można to wyczuć w brawurowej interpretacji roli Bukary-Klaudiusza przez Tadeusza Łomnickiego. Bukara to wiejski satrapa, groźniejszy dla swych spółdzielców niżli Klaudiusz dla mitycznej Danii; Bukara to oszust, krętacz, ale przede wszystkim kabotyn. Łomnicki ujawnia ten psychologiczny motyw z siłą, co niemal poczyna usprawiedliwiać Bukarę: w kabotyńskiej pozie znajduje on rodzaj mistycznego zapamiętania, w którym zatraca się cały. Jako łobuz jest mały, jako kabotyn wielki. Więc kłamie i gra, by stale czuć się wzniesionym na piedestał. Wtóruje Bukarza w jego matactwach i jego historiaństwie Puljiz-Poloniusz: Konrad Morawski ze szczególną uwagą podszedł do tych fragmentów roli, kiedy stary Kompan spółdzielczy poczyna odczuwać nieufność wobec krętactw Bukary; nie znajduje w sobie dość siły, by podjąć walkę, ma przecież świadomość własnej nicości - Morawski cieniuje te momenty z dużą subtelnością. W roli jego ślicznej córki Andzi vel Ofelii oglądaliśmy Marię Czubasiewicz : jest pełna uroku i naiwnej świeżości. Mniej przypadł ml do gustu Adam Ferency jako Joca Skokić-Hamlet był nazbyt jednostajny w swoich buntach, nazbyt efatyczny.

Przygotowywał tego "Hamleta" w Głuchej Dolnej nauczyciel Skunca, funkcję gospodarza i komentatora widowiska pełni wieśniak Simurina. W roli Skuncy wystąpił Marian Rułka, z dużą swadą w dialogach, z dowcipnym przerysowaniem sylwetki; Sylwester Pawłowski utrzymał Simurinę w granicach sympatycznej rodzajowości: to wystarczyło w tej roli. Obsadę dopełniali Marla Chwalibóg jako krwista bufetowa - Gertruda, Andrzej Golejewski (Macak), a także Michał Pluciński, Eugeniusz Robaczewski, Grzegorz Wons i in. (chłopi z Głuchej Dolnej).