Artykuły

Po 41 latach od powstania jego wizjonerska "Audycja V" doczeka się prawykonania na Warszawskiej Jesieni. Kim był Andrzej Krzanowski?

"Audycja V" to wspólny premierowy projekt Orkiestry Muzyki Nowej z Katowic, katowickiego NOSPR i Warszawskiej Jesieni. Pierwsze wykonanie odbyło się 9 września w Katowicach, gdzie działał Andrzej Krzanowski, a powtórkę zaplanowano na 23 września na festiwalu Warszawska Jesień.

Kompozycja z 1977 r. ze względu na rozmiary produkcji nie doczekała się wystawienia ani za życia kompozytora, ani długo po jego nagłej śmierci w 1990 r. Miał wtedy 39 lat i zostawił po sobie ponad 100 utworów. Swoją "meta-operę", dzieło totalne, na miarę artystycznych wizji Aleksandra Skriabina, skomponował w wieku 26 lat.

Nowy romantyk ze Śląska

Należał do najbardziej utalentowanych studentów Henryka Mikołaja Góreckiego, który wykładał kompozycję na Akademii Muzycznej w Katowicach. Krzanowski debiutował w połowie lat 70. na festiwalu Młodzi Muzycy Młodemu Miastu w Stalowej Woli. Przedstawił tam cykl czterech kompozycji wokalno-instrumentalno-scenicznych zatytułowanych "Audycje" ("Wychowałem się na radiu i telewizji", pisał).

Wraz z rówieśnikami z rocznika 1951 - Eugeniuszem Knapikiem i Aleksandrem Lasoniem - tworzyli tzw. grupę stalowowolską. To był nowy głos w polskiej muzyce, nazwany wkrótce "nowym romantyzmem". Stanęli w opozycji do awangardy lat 50. i 60., a tym samym wobec Góreckiego. Wkrótce jednak sam mistrz podjął wyzwanie rzucone przez młodszych kolegów, komponując w 1976 r. III Symfonię - "Symfonię pieśni żałosnych", która 20 lat później miała mu przynieść światowy rozgłos.

Sopran kontra syreny

"Audycja V" Krzanowskiego była podsumowaniem poprzednich odcinków jego cyklu. "Ja to tak sobie nazywam meta-operą, ponieważ jest to zupełne przekształcenie wszystkich dotychczasowych walorów i wartości tradycyjnej opery" - zanotował kompozytor.

Kompozycja miała łączyć formę koncertu, widowiska teatralnego, poematu choreograficznego, projekcji multimedialnej oraz słowo, dźwięk, światło, taniec. Jej autor chciał happeningu i interakcji z publicznością: według wskazówek zawartych w partyturze tancerze powinni rozdawać widzom cukierki i rozpylać w powietrzu perfumy - działać na wszystkie zmysły.

Od solowego sopranu Krzanowski, który tekst stawiał na równi z muzyką, żądał śpiewania w obrębie trzech i pól oktawy na tle syren alarmowych, fortepianu, chóru i orkiestry. Grażyna Krzanowska, wdowa po kompozytorze, przypomina, że współpracował on z takimi śpiewaczkami jak Olga Szwaj gier i Małgorzata Armanowska, których specjalnością było wychodzenie poza tradycyjne techniki śpiewu.

Prowokacja akordeonem

- Jestem tu traktowana jak instrument muzyczny, jak beatboxer improwizuję różne rytmy. Albo muszę śpiewać bardzo wysoko i głośno, wypowiadając jednocześnie tekst najeżony spółgłoskami, jak np. "głos kobiety przeniknięty światłem, którego nie dostrzegają oczy wpatrzone w gwiaździste niebo". Jedna scena to szepty i kląskania, a do tego dialog z akordeonem. Wiadomo dlaczego - mówi Joanna Freszel, która wykonuje partię sopranową w "Audycji V".

Festiwal rozpocznie się 21 września, potrwa do 29 września.

Krzanowski był wybitnym akordeonistą, który "żył i oddychał w rytm akordeonu". Dziś akordeon w muzyce współczesnej jest ważny, bo daje duże możliwości eksperymentowania, ale wtedy był marginalizowany, co gorsza - kojarzony z radziecką harmoszką.

Krytyk muzyczny Andrzej Chłopecki dostrzegł tu jeszcze inny walor: "Romantyczny był przede wszystkim akordeon Krzanowskiego, instrument pospolity, gminny, bardziej małomiasteczkowy niż ludowy. Był prowokacją estetyczną budzącą zakłopotanie w obszarze kultury wysokiej". Dla Krzanowskiego akordeon był jednak tworzywem nowej muzyki - tradycyjną literaturę na ten instrument odrzucił.

Oczami pięknej duszy

- Kilka lat temu zadziwiła nas na Warszawskiej Jesieni jego dyplomowa I Symfonia. Nie wątpię, że tym razem Krzanowski poruszy nas dziełem o jeszcze większym rozmachu: intermedialną meta-operą, która oddaje stan świadomości pokoleń późnych lat 70. XX w. - fazy rozkładu powojennej formacji ustrojowej. Dzieło to jest portretem tego czasu - uważa Jerzy Kornowicz, dyrektor festiwalu Warszawska Jesień.

Czy to, że Krzanowski wymyślił sobie, że z sufitu mają się sypać kartki z napisem "Pełnia miłości, cisza duszy, serce Boga", było aluzją do akcji rozrzucania antykomunistycznych ulotek na ulicach? A może była to reakcja na gierkowską propagandę, gdy Górny Śląsk, brudny, szary i zanieczyszczony przemysłowymi wyziewami, był obwieszony transparentami z hasłami "Pod przewodem partii budujemy pomyślność narodu"?

- Wtajemniczeni zrozumieją, niewtajemniczeni pojmą "Audycję V" bardziej uniwersalnie. To spojrzenie na ten świat oczami pięknej duszy, która świadomie rzuca się w jego paszczę, chociaż wie, że to się skończy tragicznie - mówi reżyserka Natalia Babińska.

POLECAMY NA WARSZAWSKIEJ JESIENI

3 premierę nowej opery Agaty Zubel "Bildbeschreibung" w wykonaniu Klangforum Wien; 3 prawykonanie opery Wojtka Blecharza "Rechnitz" na podstawie sztuki Elfriede Jelinek "Anioł zagłady"; 3 zespoły Ensemble Recherche, Black Page Orchestra i Kwartludium; "0-Odcinek 6" Tronda Reinholdtsena, projekt jednoosobowej Norwegian Opra; "De Staat" Louisa Andriessena, głos w debacie o relacji muzyki i polityki