Lejzorek na scenie
WŚRÓD ogromnego dorobku pisarskiego Erenburga dwa jego utwory, napisane w Paryżu w okresie międzywojennym - Niezwykłe przygody Julio Jurenity oraz Burzliwe życie Lejzorka Rojtszwanca stanowią pozycję zupełnie wyjątkową. W obu tych utworach autor, który już w owym czasie był niezwykle, wnikliwym i bystro obserwującym globtroterem, daje w błyskawicznych skrótach, zaprawianych gryzącą ironią, sarkazmem i pasją a równocześnie melancholijną zadumą, przekrój Europy, składającej się z dwóch światów: wschodniego i zachodniego. Podobnie jak wielki poszukiwacz przygód i awanturnik na skalę światową Julio Jurenito, biedny pokraczny krawiec męski Lejzorek z miasteczka Homel wędruje po świecie i wszędzie, gdziekolwiek postawi stopę, jest bity, kopany i poniewierany.
Poprzez Polskę, w której zapoznał się z przejawami nacjonalizmu, poprzez Niemcy, gdzie nacjonalizm zaczyna już dochodzić do zbrodniczego obłędu. Lejzorek wędruje do Francji, pada tam ofiarą różnych snobów, zboczeńców i obłąkańców. Znalazłszy się w Londynie staje się piłką w ręku wywiadu brytyjskiego. Nie mogąc zagrzać miejsca w Europie, Lejzorek jedzie do Palestyny. Ale i tutaj, w tym kraju, z którym łączył go wiara, od którego dzielą go jednak mury obcego, nieznanego języka, obcych obyczajów, dostosowanych do businessu, dostaje tylko cięgi. Zbity, skopany, zmaltretowany postanawia wrócić do Homla, na Ukrainę, aby tam złożyć zbolałe kości. Ale brak mu już sił - umiera na palestyńskiej ziemi.
Tak z grubsza wygląda szkielet fabularny "Lejzorka", który w wersji scenicznej opracowany przez Jerzego Krasowskiego ukazał się w początkach bieżącego miesiąca na scenie teatru w Nowej Hucie. Fabuła jest tutaj sprawą wtórną. Zasadniczą i olśniewającą wartość utworu stanowi umiejętność Erenburga ukazywania w błyskawicznych skrótach specyfiki poszczególnych krajów, które są etapami Golgoty nieszczęsnego krawca. Erenburg nie robi z Lejzorka bohatera tragicznego. Ukazuje go jako postać, będącą mlecznym bratem Szwejka.
Lejzorek opowiada setki dykteryjek, zachowuje dystans w stosunku do wszystkiego, co go otacza. W dykteryjkach tych zawarte są nie tylko złoża mądrości, ale wypełnia je po brzegi melancholijny smutek; straszny jest ten świat, w którym miotają się Lejzorkowie.
Kpiąc bezlitośnie ze schematyzmu, doktrynerstwa i oschłości ludzkiej, Erenburg w końcowym fragmencie swego utworu zdobywa się na słowa, które w przededniu śmierci wypowiada - w związku z zamiarem powrotu do ojczystego miasta - Lejzorek: "Rzecz prosta, że jest tam źle i ciężko. Tam nie ma żadnej równej temperatury, są tylko śmiercionośne przeciągi. Ale tam ludzie czegoś szukają. Oni się z wszelką pewnością mylą. Możliwe, że lecą wcale nie do góry, tylko w dół, ale jednak gdzieś tam lecą, a nie tylko ziewają na miękkich poduszkach".
Adaptacja Krasowskiego poszła na ogół po linii zamierzeń Erenburga. Oczywiście trzeba było zrezygnować z wielkiej ilości fragmentów i scen. Szkoda, że Krasowski pominął całkowicie groteskowe przeżycia Lejzorka we Francji. W inscenizacji scenicznej uwidoczniają się poza tym jaskrawiej niż przy lekturze utworu dwie jego warstwy: obyczajowa i polityczna.
Lejzorka gra w Nowej Hucie Edward Rączkowski, stwarzając kreację na miarę bardzo wysoką. Jego opowiadania i przypowiastki mają nie tylko dowcip i zgryźliwość; artysta wypowiada je z głęboką melancholią, której odblask czai się raz po raz w jego rozgorączkowanych, umęczonych oczach. Ta pokraczna karykatura człowieka urasta chwilami do postaci olbrzyma, staje się symbolem, przestrogą i ostrzeżeniem. Rączkowski nie szuka rozwiązań łatwych, nie ciągnie dowcipów i kawałów za uszy, mimo swego pokractwa i swej śmieszności jest arcyludzki.
Scenografce Krystynie Zachwatowicz chodziło przede wszystkim o to aby wędrówki Lejzorka odbywały się w ramach najprostszych, aby wnętrza były tylko rodzajem niezbędnego tła. Poszczególne kostiumy i ubiory utrzymane poza Lejzorkiem w tonacji karykaturalnej jeszcze bardziej uwypuklają groteskowość postaci, które je noszą na sobie.
W całości uznać należy nowohucką adaptację Lejzorka za posunięcie twórcze i bardzo udane.
