Artykuły

Niezwykła sceneria przeistoczyła foyer teatru. Usadowiona na stopniach schodów publiczność miała przed sobą w dole przestrzeń sceniczną, otoczoną drewnianym podestem (jak się okaże - funkcjonalnym, bo ogrywanym od góry i od "spodu"), a za plecami w górze - ołtarz. Gdy akcja przeniosła się z dołu na górę, aktorzy przechodzili pomiędzy siedzącymi i zacierała się granica pomiędzy sceną a widownią.

W migotliwym świetle świec - procesja postaci, odzianych w białe komże, z melodyjnym zaśpiawem odmawiała zrytmizowany tekst zagadkowej litanii...*).

Ukołysany misteryjnym nastrojem widz mógł się jednak po kilku, a wreszcie po kilkunastu minutach uczestnictwa w tym nastrojowym obrządku zacząć niecierpliwić i po cichu zżymać, że ciągle nie potrafi z łowionych uchem strzępów zdań, powtarzających się różnymi nawrotami, wyłowić przejrzystego sensu.

Wprawdzie widz istotnie "chciał zapomnieć, przyjść do teatru, aby wmówić w siebie, że jest dzieckiem", wprawdzie gotów jest nawet uznać, że w każdym z nas (a przynajmniej w niektórych) tkwi możliwość stania się albo mordercą - Kainem, albo ofiarą jego zbrodni - niewinnym Ablem, a może i jednym, i drugim, ponadto na wiele innych, słusznych lub intrygujących zdań, gotów jest przystać, pod warunkiem jednak, iż sygnalizowana przez aktorów problematyka filozoficzno-moralna zacznie się wreszcie przyoblekać w uchwytny kształt sceniczny. Tymczasem nie może się już doczekać tego od momentu, gdy pada ze sceny obiecująca zapowiedź: "Pragnę słów skończonych i wyraźnych, jak litery wyryte ostrym nożem w czarnym linoleum". Poniektórego widza opanowuje nawet obsesyjna ciekawość, jaki to sens może zawierać zagadkowa, jakby włosko-francuska zbitka dwóch słów, która brzmi dla ucha "Qua faire"? Może to Mefisto, który w tradycji literackiej lubi przemawiać różnymi językami?

Misteryjnych mroków nic jednak nie rozjaśnia. Z jakich przyczyn? Tuwimowski "Skrzydlaty złoczyńca", niedokończony poemat prozą z wcześniejszego okresu twórczości (z tomu "Rzecz Czarnoleska"), ma w tytule słowa Gustawa z IV części "Dziadów":

"W młodości jeszcze, na środku gościńca,

Napadł, odarł mnie całkiem skrzydlaty złoczyńca".

Pozostawił Gustawowi tylko "niewinności szatę". Wolno chyba każdemu interpretować na swoją rękę, wolno więc rozumieć, że dotknięty skrzydłem geniusza, wyzbył się Gustaw wszystkich ziemskich dóbr, zachowując w zamian poetycką wyobraźnię, co, jak mi się wydaje, stanowi też ideę artystyczną poematu Tuwima, składającego się zresztą z 24 luźnych utworów, wyrażających - według słów autora - "czystą poezję".

Ale każda z owych całostek zachowuje wewnętrzną spójność na zasadzie dominującego motywu (bunt, niepokój, poczucie siły, fascynacja techniką), gdy tymczasem adaptację zmontowano przez wypreparowanie z poszczególnych utworów poematu pojedynczych gloss lub obrazów, a spójność sceniczną całości usiłowano zapewnić bądź przez jednolitą tonację nastrojową, bądź przez... akcesoria.

Bo tak można określić rolę czy to czamarki krakowskiej, czy kosy, które w efekcie nie odegrały zamierzonej roli znaków symbolicznych, ponieważ brakło im odwołań w tekście. Słowem, zbyt zawierzono wymowie "czystej formy" jako nośnika - "metafizycznej głębi", tego zresztą urokliwego przedstawienia.

Niewiele więc mogły zdziałać godne uznania wysiłki aktorów (JOLANTA BASIŃSKA, DANUTA PAJOR, BARBARA SZYMAŃSKA, ALEKSANDRA PARA, STEFAN GUZIK, JERZY POKRANT, ANTONI ROSZKOWSKI, JAN ZANIO). Egzaltacja tajemniczością nie zastąpi klarownej propozycji intelektualnej...

A co kryje się za zagadkową fonetyką rzekomego "Qua faire"? U Tuwima napisano po prostu "Coiffeur", bo tak się jeszcze do niedawna reklamował każdy "elegancki" fryzjer.

Widocznie mówić jest trudniej niż pisać.

*) "Skrzydlaty złoczyńca" wg Juliana Tuwima. Tekst adaptacji - Jan Dorman, inscenizacja, reżyseria i scenografia - Jan i Jacek Dorman. Premiera w PTL "Arlekin", 17 września 1979 r.