Artykuły

Nie wolno było biec, gdzie są czarne pokrzywy, bo one rosną tylko na trupach. Ani malin pod lasem zrywać, bo na nich jest krew. Walim, do 1945 roku Wüstewaltersdorf, a później przez rok Łokietek, to wieś leżąca u podnóża Gór Sowich - historia utrwalona na kliszach fotograficznych w spektaklu "Polska 120" Teatru Lalki i Aktora w Wałbrzychu. Premiera 11 listopada w Walimiu.

Mieszkańców ma niespełna dwa i pół tysiąca. Głównie starszych, bo młodzi wyjeżdżają za pracą do Wałbrzycha, Wrocławia i dalej na Zachód. 11 listopada w gminnym Centrum Kultury i Turystyki obejrzą spektakl o sobie samych.

Zaraz po wojnie piękni i młodzi

zewsząd się do miasteczka zjechali

by wszystko zacząć od nowa - a my?

żeśmy się przy czereśniach poznali...

Dwa lata temu Łukasz Kazek, dziś 37-latek, urodzony w Walimiu, znalazł na strychu spore zawiniątko.

W środku było 120 starych klisz fotograficznych - niektóre skatalogowane i opisane, ale niezbyt szczegółowo. Większość ukryta w pudełkach po niemieckich cygarach Piccolo. Zawinięta w papierki i wycinki z gazet - kupon starego totolotka albo kartę do głosowania w wyborach do rady robotniczej.

Łukasz przekazał je do czyszczenia i skanowania. Po niespełna czterech miesiącach wróciło do niego ponad 800 czarno-białych fotografii z lat 1947-1959 przedstawiających codzienność ówczesnych mieszkańców Walimia.

Śluby, chrzciny, imieniny, bale przebierańców, mecze piłki nożnej, rajdy motocyklowe, spotkania sąsiadów. Panorama miasteczka, pierwsze polskie sklepy, kino.

Ich autorem był Filip Rozbicki.

- Znałem Filipa. Podobnie jak mój dziadek Wojciech Szczeciniak był jednym z pierwszych wojskowych osadników na tych ziemiach. Nagrywałem z nim wywiady do książki o pierwszych mieszkańcach Walimia - opowiada Kazek, który jest pasjonatem i popularyzatorem historii, dziennikarzem, a także radnym gminy odpowiedzialnym za kulturę i turystykę.

Fotograf z kolei, rocznik 1919, pochodził z Łucka w obwodzie wołyńskim. Po przyjeździe na Dolny Śląsk kupił dom od szabrowników w Grządkach (dziś w granicach administracyjnych Walimia).

Pracował, podobnie jak większość mieszkańców Walimia, w nieistniejących Zakładach Przemysłu Lniarskiego.

Miał smykałkę do elektroniki. W zakładzie założył radiowęzeł, a swoim sąsiadom naprawiał telewizory.

Opowiada Kazek: - Mieszkał wyżej, w górach. Schodząc do miasta, zawsze miał ze sobą laczki, które zakładał w gościach, kładł się na kanapę i ucinał drzemkę. Potem prosił o herbatę i dopiero zabierał się za naprawę.

Był uzdolniony muzycznie - został pierwszym organistą w kościele parafialnym św. Barbary. W tamtych czasach mało kto umiał pisać i czytać po polsku, a Filip potrafił czytać nawet niemieckie śpiewniki i nuty.

Zmarł trzy lata przed odnalezieniem klisz. Nikomu o nich nie opowiadał, ale jak mówią mieszkańcy Walimia, "każdy z nas wiedział, że robił zdjęcia". Podobno nie rozstawał się z aparatem, zabierał go na pikniki, przechadzki, procesje i na pole. Nie mogło mu umknąć żadne ważne wydarzenie, jak przyjazd pierwszego polskiego biskupa Kominka.

Mówią, że był duszą towarzystwa. Ale najbardziej trzymał ze swoimi - Kresowiakami. Z żoną Teresą nie mieli dzieci, choć Filip je uwielbiał. Po kieszeniach upychał dla nich cukierki.

Na autoportrecie siedzi w swoim atelier w garniturze i pod muszką. Za sobą ma prześcieradło narzucone na drzwi w charakterze tła, patrzy prosto w obiektyw.

Jak to wspaniale było po wojnie

gdy wszyscy ludzie się szanowali

jeden drugiemu pomagał w polu

a wszystkie dzieci w jednym przedszkolu

Łukasz założył na Facebooku stronę Powojenny Walim "Klisze św. pamięci Filipa Rozbickiego", gdzie przez dwa lata umieścił większość jego zdjęć. Prosił ludzi, by pomogli mu rozpoznać ich bohaterów.

- Niektórych sam poznałem, innych moi rodzice. Dziadki już nie żyją, nie mogłem ich spytać - opowiada.

Kilkadziesiąt twarzy na zdjęciach zyskało imiona i nazwiska. Wielu sportretowanych nie żyje, a zdecydowana większość rozjechała się po świecie. W Walimiu ostało się kilkanaście osób.

Jedną z nich jest 93-letni Józef Gabryjelewski, dziś najstarszy mieszkaniec wioski.

Przyjechał do niej w 1947 roku. Z Filipem trzymali sztamę. Fotograf zagrał u Józefa na weselu - podobno tak pięknie, że wszyscy chcieli, aby grał i u nich. Miał odpowiedzieć, że gra tylko tym, którzy są z Kresów.

- Dużo się lat z Filipem znaliśmy, on nas tu wszystkich ożenił - wspomina Gabryjelewski. Tu na mostku - wskazuje palcem na zdjęcie Rozbickiego - to ja stoję, a obok brat Jan, który już nie żyje. Kupę lat to było. Wojnę przeżyłem, 40 lat przepracowałem tu, w zakładach, do kościoła się chodziło, na zabawy. Dobre życie.

Czy ja potrzebnie - opowiadam jak to było?

Niby dobrze że - czarno-białych kilka jest zdjęć.

Bo po co wracać - jeśli coś się już skończyło?

Co się zmieniło? - wciąż na wiosnę czeka się rok.

Martyna Majewska dowiedziała się o zdjęciach od mamy. Mieszka we Wrocławiu, ale często przyjeżdża do rodziców do Jugowic, wioski sąsiadującej z Walimiem. Jest reżyserką.

- Pomyślałam, że można o tych fotografiach zaśpiewać - opowiada. Wspólnie ze Zbigniewem Prażmowskim, dyrektorem wałbrzyskiego teatru, zgłosiła pomysł na spektakl do Muzeum Historii Polski na konkurs "Patriotyzm Jutra", który w swoich założeniach ma promocję kulturalnego dziedzictwa regionu i lokalnego patriotyzmu. I dostała pieniądze na jego realizację.

Majewska przez trzy miesiące nagrywała rozmowy z bohaterami zdjęć. Każdego sadzała przed kamerą i pytała o dzieciństwo, ulubione piosenki, miejsca, najlepsze chwile. Ale też o wojnę, powojenną szarość, pracę w ziemi, mróz, góry i zmagania z rzeczywistością.

- Starałam się nie szukać taniej sensacji. Jedna pani opowiadała długo, że miała udane życie: chodziło się na dansingi, jeździło na kolonie, wspaniałe wspomnienia. Dopiero po włączeniu kamer rozpłakała się, że to wszystko nieprawda, a ona całe życie była nieszczęśliwa.

- I wtedy zaczęłaś pytać, jak było naprawdę?

- Nie, podziękowałam i wyszłam. Mnie ciekawi wspólnota wspomnień, zbiorowa kreacja, frapuje kwestia pamięci. Każdy mi dał, co chciał, przywdział swój niedzielny strój. Ciekawi mnie, co mówią, a nie, czy za domem mają grób Niemca. Reżyserka z zebranych wspomnień ułożyła piosenki. Wyłania się z nich zupełnie inne miasteczko niż dziś - zamiast ruin i pustych domów pełne życia restauracje i dansingi, podwórka wypełnione dziecięcym gwarem. Niedzielne spotkania na mostku nad Walimką opodal kościoła. Wizyta "białego misia" - niczym na Krupówkach można było sobie zrobić zdjęcie z mężczyzną przebranym w strój niedźwiedzia polarnego.

Ale są też powojenne przesądy. Śmiech przeplata się z traumą. - Usłyszałam, że nie wolno było biec, gdzie są czarne pokrzywy, bo one rosną tylko na trupach. Ani malin pod lasem zrywać, bo na nich jest krew.

A ja wam mówię / że nikt nie jest stąd

A ja wam mówię / kto duchów się zląkł

Że to złych ludzi / trzeba się bać

Bo to ludzie są / straszni a nie las

Walim żyje premierą "Polski 120". Pan Józef zastanawia się, co włożyć na tę okazję: - Ja proponowałem mundur, ale zięć powiedział, że garnitur lepiej. I krawat trzeba ubrać.

Premiera odbędzie się w gminnym Centrum Kultury i Turystyki, dawnym kinie Wrzos, gdzie od kilkudziesięciu lat stoją te same krzesełka. Aktorzy - pięcioro z Teatru Lalki i Aktora w Wałbrzychu i dwoje gościnnie - wystąpią na deskach, na których odbywały się uwiecznione przez Rozbickiego akademie i zabawy.

Scena zamieni się w atelier fotograficzne, które odwiedzą kolejne postacie wzięte ze zdjęć i ulepione ze wspomnień: Dziewczynka-Widmo, Żołnierka, Biały Miś, Panna Młoda, Sylwestrowa Pani, Krakowianka. Konferansjerem koncertu będzie fotograf.

- Atelier jest tłem dla wspomnień, które próbujemy wskrzesić. To miejsce, w którym zatrzymuje się chwile - mówi Anna Haudek, scenografka. - Kolorystyka będzie monochromatyczna jak na zdjęciach, a wyposażenie pracowni fotograficznej, blendy, softboxy posłużą jako ekrany projekcyjne.

Martyna Majewska boi się, że Walim ją źle przyjmie. Że ktoś się nie odnajdzie w piosenkach, że może się poczuć urażony.

- Chciałabym, żeby to było "ich", ale ja to przecież robię po swojemu. Nie jestem stąd. My wszyscy nie jesteśmy, dopiero zaczynamy być. A ja nie pytam, skąd jesteśmy, tylko co to znaczy, że jesteśmy stąd.

* Wszystkie cytaty pochodzą z piosenek ze spektaklu "Polska 120". \

Szlakiem fotografii

W ubiegłym roku, z okazji siedemdziesięciolecia polskiego osadnictwa, Łukasz Kazek opracował szlak spacerowy po Walimiu tropem zdjęć Rozbickiego. Ustawił 16 tablic z fotografiami w tych samych miejscach, w których zostały wykonane ponad pół wieku wcześniej. Na jego otwarciu walimianie odsłonili tablice i opowiedzieli nieco o sobie. Teraz, gdy co czwartek wioska schodzi się na targowisko, mijają po drodze ich podobizny.

"Polska 120"

11 i 12 listopada, godz. 18, Centrum Kultury i Turystyki w Walimiu (74 845 72 30)

18 i 19 listopada, godz. 18, Teatr Lalki i Aktora w Wałbrzychu (74 666 73 42)

25 listopada, godz. 18, Pałac Jedlinka w Jedlinie-Zdroju (tel. 74 845 40 07)

26 listopada, godz. 18, Centrum Kultury w Głuszycy (tel. 74 845 63 34)

Wstęp wolny, bezpłatne wejściówki można odebrać w miejscu wystawiania spektaklu lub zarezerwować telefonicznie.