Co ukrył Szekspir?
XX Festiwal Szekspirowski w Gdańsku. Pisze Lena Szatkowska w Tygodniku Płockim.
Każda epoka ma swojego Szekspira, swojego tłumacza, reżyserów i publiczność. Ta ostatnia szuka w dramatach mistrza ze Stradfordu odpowiedzi na podstawowe pytania. Spektakle 20. Festiwalu Szekspirowskiego prostych odpowiedzi nie dają, raczej mnożą wątpliwości. Jednocześnie są hołdem dla niekwestionowanego geniusza teatru, którego dzieła pozwalają na własne poszukiwania współczesnych inscenizatorów, przesuwanie akcentów i grę z klasyczną konwencją.
Improwizacja i dopisywanie to tradycja teatru elżbietańskiego. Najbardziej wyraźnie odwołał się do niej Quantum Theatre z Iranu. Reżyser przedstawienia, Arash Dadgar, do przeniesienia na scenę swojej wersji "Hamleta" przygotowywał się 4 lata. We współpracy z dramaturgiem Shahramem Ahmadzadehem stworzył spektakl bardzo współczesny. Opowieść o duńskim Księciu, o władzy, wolności, życiu i umieraniu została naznaczona niepokojami naszych czasów. W tej koncepcji ważniejszy od tytułowego bohatera i jego "być albo nie być" jest Grabarz, który zna więcej odpowiedzi. Nie stawia pytań: czy Hamlet jest szalony?, czy duch ojca istnieje naprawdę?, dlaczego wszyscy okłamują się nawzajem?. Nie wierzy w duchy i szlachetne intencje. Jest pragmatystą i realistą. Ufa tylko temu, co sprawdzalne, doświadczone i powtarzalne, co można obliczyć i zmierzyć jak wielkość grobu. Ostateczny rachunek Grabarza musi się zgadzać. Hamleta - nigdy. W koncepcji Teatru Quantum (kwant) nie ma świata obiektywnego, jest niepewność zależna od punktu widzenia obserwatora. Także widza.
"Hamlet/Maszyna" Heinera Mullera [na zdjęciu] pokazany przez alternatywny Teatr Tmuna z Tel Avivu przenosi szekspirowskich bohaterów do Wschodnich Niemiec. Kilkustronicowy scenariusz oryginału powstał w latach 70. i długo leżał na półce. Autor opowiedział o rozczarowaniu swojego pokolenia, które musi się zmierzyć z przeszłością, z tym, co pozostawili ojcowie. Dylematy ma nie tylko Hamlet, ale i aktor grający Hamleta. Oznajmia, że nie jest Hamletem, nie będzie odtwarzał już żadnej roli. Jego dramat się nie odbędzie, bo nikogo nie interesuje. Nawet jego samego. Tak jak inni aktorzy "powiesił swoją twarz na wieszaku w garderobie". Hamlet nie gra, ale na scenie pozostaje Ofelia. W tym spektaklu to ona triumfuje. Razem z nią i pozostałymi członkami królewskiej rodziny wędrujemy po zamkowych komnatach, zwiedzając tym samym przestrzenie Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego.
Czy można pokazać sztuki Szekspira przy pomocy wyciągniętych z kuchni przedmiotów? Aktorzy Forced Entertainment z Wielkiej Brytanii udowodnili, że da się to zrobić w sposób zajmujący i oryginalny. W ciągu dziewięciu dni przedstawili na Scenie Malarnia 36 dramatów. Siedząca za stołem Terry O'Connor współczesnym językiem angielskim opowiadała jednego popołudnia historię Romea i Julii, innym razem wydarzenia z rzadko wystawianej sztuki "Cymbelin". Płyn do mycia naczyń, kieliszki, pudełka od zapałek, pojemniki do przypraw, baterie przeistoczyły się w bohaterów, których aktorka traktuje z atencją i ten nastrój udziela się widowni. W dodatku godzinne przedstawienie kończyło się za każdym razem podziękowaniem dla widzów. Dowcipny pomysł na Szekspira "stolikowego" pozwolił spojrzeć na dzieła Stratfordczyka z innej perspektywy. Ta zabawa z klasyczną konwencją odwołuje się do podstawowego, także współcześnie, sposobu narracji. Bo czy nie w ten właśnie sposób opowiadamy sobie obejrzane filmy, przeczytane książki, streszczamy spotkania z ludźmi?
W konkursie głównym o Nagrodę Złotego Yoricka walczyły trzy polskie inscenizacje: "Hamlet" w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego z Narodowego Starego Teatru w Krakowie, "Burza" w reżyserii Anny Augustynowicz z Teatru Współczesnego w Szczecinie i "Juliusz" Cezar w reżyserii Barbary Wysockiej z Teatru Powszechnego w Warszawie. W każdym z nich jedną z bohaterek opowieści jest Europa.
Najbliższa oryginałowi jest "Burza", z poruszającą rolą Bogusława Kierca. Jego Prospero uwięziony na wyspie przypominającej szpital odsłania przed nami dramat istnienia. Rozlicza się z życiem, ocenia swoje czyny i motywacje. Jak podczas spotkania z widzami wyjaśniał aktor - "robi rachunek sumienia i rachunek racji". Czy pozostawia nas bez nadziei w nieprzyjaznej dla pojawiających się w spektaklu uchodźców Europie? Nie wiem. W inscenizacji Anny Augustynowicz nie ma jednoznaczności. Są pytania: czy Prospero jest artystą, kreatorem, czy mścicielem. Kim jest Ariel (Maciej Litewski) nieustannie mu towarzyszący? A kim poruszający się na wózku inwalidzkim Kaliban (Arkadiusz Buszko)? W ostatnim monologu konający Prospero z trudem wymawiając słowa jest już tylko i aż człowiekiem. Pozbawiony czarodziejskiej mocy prosi o brawa. Obdarzamy nimi wszystkich twórców przedstawienia, także autora wielkiej "Burzy".
Przedstawienie "Juliusz Cezar" z Teatru Powszechnego w Warszawie rozpoczyna wymowna scena. Oto spiskowcy siedzą w milczeniu nad ciałem zamordowanego przed chwilą Juliusza Cezara, każąc nam przewidywać konsekwencje tej zbrodni. Ubrani są tak, jak widzowie, sygnalizując uniwersalność opowieści o mechanizmach władzy i manipulacji. Przewroty, rewolucje, zamachy to składowa stała historii, którą reżyser przeniosła w czasy współczesne, dodając piosenki Kultu i Grzegorza Ciechowskiego. Świetnie swoją rolę spełniła scenografia. Fotele z lat 70. raz są salą obrad, raz trybuną, raz cmentarzem pod Filippi. To mocne w wymowie, bardzo dynamiczne przedstawienie otrzymało Główną Nagrodę Festiwalu Szekspirowskiego. 20. jubileuszowy Festiwal Szekspirowski w Gdańsku, w szczególnym dla światowego teatru roku, w którym obchodzone jest 400-lecie śmierci angielskiego dramaturga wszech czasów, przejdzie do historii jako edycja wyjątkowa. Zarówno spektakle nurtu głównego, jak i te pokazane w ramach SzekspirOff połączonego z konkursem dla teatrów alternatywnych, złożyły się na fascynujące spotkanie z tajemnicami wielkiego dzieła.
