Artykuły

Smutne podwórko, szare ściany, ciemne kąty, ziejące pustką okienne ramy, w lewym rogu kubły na śmieci, wśród których migocą kolorowe butelki, ostatni promyk nadziei - w takiej scenerii toczy się pełna uczuć opowieść o tęsknocie, marzeniu i odpowiedzialności. "Historia o Ptaku Cis" Joanny Kulmowej znacząco przetworzona przez Aleksandra Maksymiaka (reżysera i scenografa), sięga po mityczną wiarę w lepszy świat, który - choć symbolizowany przez zaznaczającego się świetlną smugą cudownego ptaka - naprawdę jest miłością, jaką bezinteresownie darzymy innych. Bez tej miłości - zdają się przekonywać twórcy widowiska - prawdziwie odczuwanej, mającej moc przekształcania drugiego człowieka, trudno ocalić własne istnienie, odnaleźć w sobie siłę, by pokonać zło.

Przedstawienie umiejętnie komponuje różnorodne plany teatralne. Reżyser tworzy obraz sceniczny niezwykle współcześnie, operuje łatwo rozpoznawalnym symbolem i trafnym skrótem. Sięga po znane standardy kulturowe, by wprost odwołać się do wrażliwości współczesnego widza. Sceny "podwórkowe" w mgnieniu oka, gdy wymaga tego dramat, niemal magicznie przekształcają się w Manhattan lub egzotyczną krainę dzikusów; dyskutujący między sobą mieszkańcy kamienicy wyglądają przez "umowne" okna - okienne ramy, które noszą pod pachą. Te iluzjonistyczne zabiegi scenograficzne podkreślone są światłem, niezwykle tu istotnym, gdyż stanowiącym swoistą metonimię tęsknoty za wyimaginowanym, a przecież w głębi duszy każdego z nas-widzów rzeczywistym ptakiem. Stroje bohaterów zdają się stylem nawiązywać do ubiorów późnych osadników amerykańskich. Muzyka zaś bezpośrednio replikuje aranżację dixielandu, trąci nieco Gershwinem, przenosząc widza nieodwołalnie w klimat jazzu, wykonywanego przez grupę wrocławskich muzyków pod kierunkiem kompozytora Zbigniewa Karneckiego. Ponieważ zaś Cis to i ptak, i tonacja muzyczna, to zgodnie z intencją autorki sztuki, w kompozycjach nie może zabraknąć tonacji molowej, która nadzwyczaj wrażliwie kreuje klimat nostalgii, tęsknoty i marzenia o prawdzie.

W tak skomponowanych obrazach walka dobra ze złem, wiary w człowieka z wiarą w pieniądz, szlachetnej miłości ze światem cynizmu i ciemnych interesów, rozgrywa się na oczach młodych widzów w sposób jednoznaczny, lecz nie narzucający żadnych stereotypowych ujęć bądź uproszczonych rozwiązań. Reżyser stroni od moralizatorstwa i starannie unika publicystyki. Dlatego słusznie zdecydował, że dziś na scenie nie mogą pojawić się takie postaci Kulmowej, jak Javox (szczur do wycierania kątów) czy Persil (kocur do prania). Jedna tylko z reżyserskich przeróbek zdaje się trudna do zaakceptowania - nadmierne zwielokrotnienie przydomka Flacha, do którego u Kulmowej mówi się najczęściej: dziadku; u Maksymiaka zaś wyłącznie Flacha. Szkoda, bo to wokół tej ciepłej postaci buduje się główny wątek sztuki. Historia o przepięknie grającym na trąbce Doremusie (Dariusz Kamiński) i jego ociemniałej, lecz na sposób romantyczny widzącej sercem siostrze Zorzy (jedyna w przedstawieniu lalka, animowana przez Urszulę Karpińską-Sterkowiec) zanurzona jest bowiem w opowieści starego zbieracza kolorowego szkła, bajarza i gaduły, który potrafi z dna butelki wyczarować baśniowy świat. Takiego właśnie dziadka gra Mirosław Kucharski, a nazywanie go przez Zorzę Flachą zgrzyta dosłownością skojarzeń. Drugą wątpliwość rodzi sposób wykreowania niematerialnego z natury, zjawiskowego jedynie, żyjącego w marzeniu tytułowego ptaka. Jego feeryczna barwność i migotliwa dosłowność ujawniona w finale widowiska z jednej strony nadzwyczaj wyraziście odcina się od szarości zapomnianego przez ludzi i Boga podwórka, podkreśla przemianę, jaka zaszła w mieszkańcach kamienicy pod wpływem miłości, lecz z drugiej strony razi zbyt prostym skojarzeniem z ozdobami rodem z wesołego miasteczka, dyskoteki lub neonowej reklamy. Mimo zastrzeżeń takie zobrazowanie ptaka z marzeń, być może właśnie za sprawą łatwej analogii do kultury popularnej, potrafi jednak wywołać wzruszenie.

Głównym źródłem wzruszeń w "Historii o Ptaku Cis" jest jednak przede wszystkim dostrzeżenie możliwości przemiany świata. Przeobrażenie takie, zrodzone z tęsknoty za materialnością marzenia, za niedotykalnym i niedostrzegalnym, a jednak uchwytnym pięknem, motywowane przez miłość, a jednocześnie też wiarę w sprawiedliwość i porządek rzeczy, buduje ważne - zwłaszcza dla najmłodszego widza - poczucie pewności co do tego, które z wartości są w ludzkim życiu najważniejsze i których strzec trzeba nawet wbrew światu, stawiając czoło najboleśniejszym doświadczeniom i pokonując przeciwności losu. Aleksander Maksymiak, wydobywając z tekstu Joanny Kulmowej optymizm i wiarę w dokonywanie niemożliwych przemian, stworzył na scenie szczecińskiej Pleciugi widowisko poetycko-baśniowe, umiejętnie komponujące różne typy ludzkich charakterów, które w obliczu krzywdy i zagrożenia zdolne są do trudnych wyrzeczeń i zmian. Ukojona dzięki harmonijnej inscenizacji tęsknota za Ptakiem Cis jest przy okazji realizacją marzenia samej autorki, która w liście do programu teatralnego napisała: "Więc marzyłam, jak to byłoby pięknie, gdyby ludzie z jednego podwórka zaprzyjaźnili się naprawdę. Gdyby zauważyli, że mieszka między nimi dziewczynka, która kocha ich wszystkich: i Flachę, i Marynię, i Wniedzielęurodzonego, i Ptasznika, a najbardziej Doremusa i jego granie. Granie, z którego wyfruwa ptak Cis." I spełniło się: ptak Cis, marzenie, miłość i wiara, wyfrunął z odzyskanej trąbki, objawiony w cudownej postaci niczym Feniks. Czy wróci, czy zostawi po sobie tylko wspomnienie i tęsknotę? Czy może my, po powrocie do domu, dostrzeżemy tę kochającą nas wszystkich dziewczynkę? Tego, wychodząc z teatru, nie wiemy, pokrzepieni myślą, że jednak marzenia się spełniają... równie często jak cuda, które się zdarzają.

"Historia o Ptaku Cis", Joanna Kulmowa. Reżyseria i scenografia Aleksander Maksymiak, muzyka Zbigniew Karnecki. Teatr Lalek Pleciuga, Szczecin.

Premiera 2002.