Artykuły

"Na czworakach" Tadeusza Różewicza w reż. Jerzego Stuhra w Teatrze Polonia w Warszawie. Pisze Witold Mrozek w Gazecie Wyborczej.

Udana premiera w Teatrze Polonia. Jerzy Stuhr wystawia "Na czworakach" Tadeusza Różewicza i wciela się w główną rolę.

Grany przez Stuhra Laurenty to uznany poeta w twórczym kryzysie, którego odwiedza młoda Dziewczyna (Anna Karczmarczyk) - ni to dziennikarka, ni to studentka pisząca o nim pracę. Choć w sposobie jej ukazania nie brakuje specyficznie Różewiczowskiego seksizmu, obśmiany jest też kabotynizm próbującego uwieść "gąskę" literata, miotającego się w poszukiwaniu sensu.

Stuhr jest tu w aktorskiej i reżyserskiej formie - gdy trzeba, może nawet zaśpiewać i zagrać na gitarze elektrycznej. W odróżnieniu od wielu kolegów nie zadowala się tylko gotowymi "mykami" kochanymi przez miliony widzów. Spektakl reżyseruje tak, jak wyobrażam sobie, że reżyserowało się w czasach powstania utworu. To zagrana "po bożemu" klasyka, na dobrym poziomie.

Ale Różewicz to klasyk specyficzny - u niego nigdy nie jest "po bożemu". Stąd ciągle zrywane sceny, pole dla metateatralnych gier z formą. Strażniczką codzienności Laurentego jest poczciwa gospodyni Pelasia (Dorota Stalińska), która na przemian wzywa go do zjedzenia zupy i (jest koniec lat 60.) przypomina, że teatr absurdu już się skończył i że nawet nieboszczyk pan Witold się na nim wywrócił w tej swojej "Operetce". Są też Strażnicy wyprowadzający w kajdankach te postaci, co do których uznają, że - jak ksiądz erotoman - zaburzają przebieg sztuki, ochroniarze w mundurach pilnujący logiki akcji i sensu. A ten gdzieś umyka - w sztuce celowo źle napisanej, upstrzonej absurdalnymi rymami przez poetę piszącego białym wierszem. Krytyk Konstanty Puzyna mówił w rozmowie z Różewiczem o rymie jako "narzędziu do rytmizowania pustki". Tak właśnie jest w "Na czworakach".

Dramat Różewicza zawiera absurdalną, celowo przesadzoną liczbę odwołań do klasycznych utworów. Podstawowym z nich jest wątek nawiązujący do "Fausta" - pragnienie Małgorzaty. Kusicielem jest... pudel, towarzysz z dzieciństwa poety. W końcu i u Goethego pies przeistaczał się w Mefistofelesa, u Stuhra czworonóg jest dość irytująco grany przez Mateusza Kmiecika w błazeńskiej czapce. Jednak i to nawiązanie szybko się rozsypuje. Metafory, rymy i motywy pienią się dziko, gdzie i jak chcą. A twórcza moc porządkującego je poety? "Zepsuła się" - to pierwsze słowa dramatu wypowiedziane przez Laurentego, gdy bawi się kolejką.

Czy Laurenty jest zdziecinniały? Różewicz przestrzegał ponoć przed odczytaniem tytułowej pozycji jako metafory czy symbolu; Laurenty wymusza jej przyjęcie dla żartu, gdy usiłują go odznaczyć ważnym orderom. Próbuje uciec od kanonizacji życia, schronić się w wygłupie.

Pisząc "Na czworakach", Różewicz dobiegał pięćdziesiątki. Nie mógł wiedzieć, że przeżyje większość literackich rówieśników i stanie się żyjącym pomnikiem. Ale już wtedy był nagradzany i ceniony w literackim świecie. Pokazuje go w "Na czworakach" jako środowiskowe bagno. Sfrustrowany kolega po piórze Sitko (świetny Wiesław Komasa) wylicza, kto miał w antologii trzy wiersze, kto cztery, w pełnym frustracji monologu wywodzi, kto wpadł na jakiś literacki pomysł. Nie dziwi więc, że drugi akt to prześmiewcze oprowadzanie po muzeum poety. Rolę przewodniczki odgrywa wdowa - Dziewczyna z pierwszego aktu, z namaszczeniem prezentująca niedojedzony przez Laurentego ostatni talerz zupy. Dostojny klasyk ni to żywy, ni to martwy - skamieniały w legendzie - tkwi przy biurku. Trudno uniknąć wrażenia, że żywa legenda kina i ulubieniec gazet robi spektakl o sobie: postaci posągowej, gwiazdorze o bardzo nobliwym wizerunku - mimo że kojarzonym głównie z vis comica. Aktor i reżyser co tydzień prezentuje na łamach "Gazety Krakowskiej" nostalgiczne i moralizatorskie pogawędki w rubryce "Okiem Jerzego Stuhra". Dobrze, że oko wciąż czasem ironicznie mruga.