Artykuły

Sezon teatralny dopiero się rozpoczyna, czekając więc na nowe premiery, chcielibyśmy dziś powró­cić do przedstawienia, któ­re stało się głośnym wy­darzeniem artystycznym sezonu ubiegłego i które wywołało gorącą i szero­ką dyskusję, dyskusję do­tyczącą już nie tylko sa­mego przedstawienia, ale i modelu teatru współczes­nego w ogóle, jego podej­ścia do literatury i dróg rozwoju. Rangę tego wy­darzenia wyznacza zarów­no sam utwór, jak i jego inscenizacja dokonana przez jednego z najwybit­niejszych polskich arty­stów współczesnych - Jó­zefa Szajnę, malarza, sce­nografa i reżysera w jednej osobie. Mowa o "Fau­ście" według tekstu J. W. Goethego wystawionym w Teatrze Polskim w War­szawie. "Faust" jest jed­nym z najwspanialszych arcydzieł literatury świa­towej, jest jednym z tych nielicznych arcydzieł, ta­kich jak epopeje Homera, "Hamlet" czy "Don Ki­chot", którymi przez całe wieki żywi się ludzkość i które stały się bezcenną własnością kultury pow­szechnej. Podobny im pod względem nieprzemijającej żywotności, przerasta je jednak "Faust" zasięgiem problematyki. W dziejach tytułowego bohatera zawarł bowiem Goethe i upostaciował losy całej lu­dzkości, jej odwiecznych marzeń, klęsk i zwycięstw - losy całej ludzkości, a więc także cząstkę losu każdego z nas. Pod tym względem "Faust" jest utworem jedynym w swo­im rodzaju, genialnie ze­spalającym głębię myśli fi­lozoficznej ze wstrząsają­cym dramatyzmem, śmia­łością wizji poetyckiej i doskonałością kształtu ar­tystycznego. Starą legendę o uczonym czarnoksiężni­ku, który zapragnąwszy odzyskać utraconą mło­dość, przeżyć wielką mi­łość, a przede wszystkim poznać zagadki bytu i wszechświata zaprzedał duszę diabłu, potraktował Goethe jako fabularną kanwę dla ukazania wal­ki Dobra ze Złem w dzie­jach każdej jednostki i w dziejach całej ludzkości.

Filozoficzna wielkość uję­cia Goethego polega na tym. iż pojmuje on tę walkę jako nieustanne ścieranie się sprzeczności, które jest motorem wszel­kiego postępu i wszelkiego rozwoju. W swoich cier­pieniach i poszukiwaniach, w swojej nienasyconej pa­sji poznania prawdy ży­cia w całym jego nie­zmiernym bogactwie jest więc Faust reprezentan­tem i symbolem ludzkości. Jego wewnętrzne rozdar­cie, jego pakt z Mefistofelesem i jego miłość do Małgorzaty są wyrazem wewnętrznej gry sił w każdym człowieku. Nie jest jednak "Faust" chło­dną rejestracją praw rzą­dzących historią, ani nau­kowym wywodem - jest przede wszystkim dziełem sztuki, olśniewającym bo­gactwem obrazów, potęgą fantazji, sugestywnością w odmalowywaniu uczuć i namiętności.

Mit Fausta przed i po Goethem fascynował wielu pisarzy i poetów (żeby wymienić chociażby wielką powieść Tomasza Manna pt. "Doktor Faustus"), wielorako bywał interpre­towany i nasycany wciąż nowymi treściami. Po arcydramat Goethego teatry sięgają jednak niezwykle rzadko, gdyż zważywszy ogrom tekstu, jego intele­ktualną i artystyczną zło­żoność, sceniczna realiza­cja "Fausta" jest przedsięwzięciem niebywale trudnym. Wychodząc z za­łożenia, że "Faust" jest dziełem uniwersalnym, dziełem, w którym może odnaleźć siebie każda epo­ka, Józef Szajna (autor układu tekstu, oprawy pla­stycznej i reżyser spekta­klu w Teatrze Polskim w Warszawie) pragnął poka­zać "Fausta" odczytanego poprzez zjawiska naszej współczesności, Fausta 1971. Podporządkowuje temu na­czelnemu celowi swojej inscenizacji kompozycję tekstu i niezwykle śmiało operuje przy tym przede wszystkim wizualnymi śro­dkami wyrazu jako in­strumentem przekazywania myśli i budowania nastro­ju. Z tego właśnie wzglę­du - jako dobitna mani­festacja nowatorstwa tea­tralnego - przedstawienie "Fausta" w Teatrze Pol­skim stało się przedmio­tem powszechnego zainte­resowania czy nawet sen­sacją w najlepszym tego słowa znaczeniu. Insceni­zacja Szajny wymaga naj­wyższego wysiłku, skupie­nia i dyscypliny od całego zespołu aktorskiego, który z powodzeniem wywiązał się ze swych zadań. Nie­wątpliwy sukces zaś od­noszą w tym przedstawie­niu wykonawcy głównych ról - Bronisław Pawlik jako Faust, August Ko­walczyk jako Mefisto i Jo­lanta Wołłejko-Czengery jako Małgorzata.