Artykuły

Po raz pierwszy reżyser wprowadził w swoim spektaklu element humoru, bardzo dziwnego i trudnego do zdefiniowania.

Józef Szajna po miesiącu prób z ak­torami wystawił nowy autorski spektakl, nie będący ósmą wersją słynnej "Repliki", choć odwołujący się do tej samej estetyki. Niespodzianka tym większa, że prapremiera nie odbyła się w Warszawie, Mediolanie czy Sao Paulo, lecz w Chorzowie, i na dodatek na scenie Teatru Rozrywki. Powstało dzieło pora­żające, chwilami znakomite.

Szajna twierdzi, że od lat robi jeden spektakl. Oznacza to, że nie chce bądź nie może wyrwać się z kręgu dręczących go pytań o sens istnienia w świecie, który nie wyrzekł się okrucieństwa i barbarzyństwa, i którego mo­ralne oblicze podważa klasyczne­ wyobrażenia o człowieku ja­ko kreatorze ładu i porządku. Dlatego artysta buduje przedstawienia ze strzępów rzeczywi­stości, z cywilizacyjnych śmieci, żałośnie świadczących o upad­ku człowieka jako istoty myślącej i czującej.

Takie są również chorzow­skie "Ślady" (z muzyką Aleksan­dra Lasonia), ośmioosobowy spektakl, w którym równoważą się wszystkie elementy: słowa, ruch, ciała aktorów, muzyka, naturalne dźwięki, światło i plastyka - opisują zagładę kultu­ry. Kapitalne znaczenie ma konstrukcja czasu i przestrzeni, przywołująca na myśl dzieła Samuela Becketta. Nadrealna wizja niepokojąco znaczona jest atrybutami wyjętymi z rzeczywistości zapamiętanej jak senny koszmar. Jak to u Szajny - poja­wiają się znaki jego wojennej i obozowej udręki, lecz mimo tego nie jest to jeszcze jedno przedstawienie o okrucieństwach wojny. Doświadczenia te przeniesione zo­stały na szersze pole, będąc kluczem do odpowiedzi na pytania o sens życia czło­wieka i sens istnienia świata.

Jeśli "Replika" była diagnozą świata po kosmicznej katastrofie, która rozbiła war­tości niczym lustro kaleczące ciała i du­sze, to "Ślady" są próbą wyznaczenia humanistycznej perspektywy wyjęcia z przestrzeni, w której tkwią resztki cze­goś, co z trudem moglibyśmy nazwać życiem. Stara i Stary - główni protagoniści -są jak ludzkie fantomy, żałośnie próbują­ce szukać w sobie oparcia. Ich pole działania określa skrzynia-trumna, z której Grabarz wyrzuca protezy i kikuty lalek. Z tej skrzyni wyszedłeś, do tej skrzyni wrócisz - oto materialny i niemal naturalistyczny wymiar znanej formuły. Naro­dziny to zwiastowanie śmierci, inicjacja jest zapowiedzią agonii, namiętność i mi­łość zaś to zaczyn wiecznego niespełnie­nia i pustki.

Zaskakujący jest erotyzm tego widowi­ska, w którym ciała ludzkie wbite zostały w kłębowisko manekinów i cywilizacyj­nych odpadów. Witalizm tkwiący w nagich ciałach ostro kontrastuje ze zrujnowaną przestrzenią, marzenia zaś i tęsknoty ludz­kie brutalnie poddawane są próbie śmier­ci, która panuje nad wszystkim. Bo jest to przede wszystkim spektakl o śmierci - ko­kietowanej i obłaskawionej, odbierającej poczucie sensu istnienia, ale również - paradoksalnie - pobudzającej do życia, do trwania.

Szajna odkrył w chorzowskich akto­rach świeżość i pasję tworzenia. Zwłaszcza­ główne role Elżbiety Okupskiej i Ja­centego Jędrusika dają wyobrażenie, czym może być aktorstwo, gdy podda się je dyscyplinie i precyzji myśli.

Finałowe zwiastowanie śmierci odby­wa się wśród dźwięków Haendlowskiego "Alleluja". Czyżby więc promyk nadziei błyskał w tym ponurym przecież przed­stawieniu? A może jest to sarkastyczny żart? Szajna bowiem - bodaj po raz pierwszy w swych autorskich spekta­klach - wprowadza na scenę elementy humoru, bardzo dziwnego i trudnego do zdefiniowania. Ba, po premierze, wywołany przez publiczność na scenę, odebrał kwiaty i gratulacje, po czym na chwilę położył się w skrzyni-trumnie i kazał się w niej zamknąć. Ten gest i towarzyszące mu reakcje widzów najlepiej tłumaczą, o jaki rodzaj humoru tu chodzi.

Premierze "Śladów" towarzyszyły dwa wernisaże. W nowej galerii "Antrakt", mieszczącej się w foyer Teatru Rozrywki, pokazano wybrane prace malarskie i gwasze Szajny, w katowickim Centrum Scenografii Polskiej otwarto zaś ekspozy­cję obiektów scenograficznych i prze­strzennych autora "Repliki".