Artykuły

- Reżyser Piotr Jędrzejas, w interpretacji dawnego tekstu dramatu wykluczenia szukał podobieństwa do aktualnej rzeczywistości: znieczulicy społecznej, podejrzliwości, represyjności, udawanej nabożności, braku tolerancji, kryzysu moralności - realizacjach "Pierścienia wielkiej damy" C.K.Norwida wystawianych w Teatrze im. C.K.Norwida w Jeleniej Górze pisze Janusz Michalewicz.

Premiera "Pierścień wielkiej damy, czyli ex-machina Durejko" odbyła się 29 listopada br. w teatrze jeleniogórskim, któremu patronuje poeta niezwykle oryginalny Cyprian Kamil Norwid - jeden z najciekawszych Polaków, z pokolenia romantyków, malarz i rzeźbiarz, filozof. Gorliwy obrońca sprawy polskiej w XIX wieku. Podróżował dużo po świecie. Twórczość jego, nie daje się ująć w żaden stereotyp. Za życia nie rozumiany, nie znalazł wydawcy, z ogromu rękopisów opublikował zaledwie ułamek wierszy. Kult Norwida poszerzał się w XX wieku, udział w tym miał również tenże teatr.

"Pierścień wielkiej damy", to ironiczny dramat miłosny z biografii Cypriana Kamila Norwida (1821-1883). Napisany w Paryżu, z myślą zgłoszenia na konkurs ogłoszony przez teatr krakowski. Znęciły go wysokie nagrody (główna 500 zł). Od dawna schorowany, borykał się z ciężką sytuację finansową. Chwytał się tłumaczeń i prac plastycznych. Sztukę napisał w 4 miesiące, ukończył ją 19 listopada 1872 roku. Z niejasnych powodów utwór na konkurs nie trafił. Znalazł się w papierach po Teofilu Lenartowiczu zmarłym w 1893 roku, wydrukowany został dopiero w 1933 roku.

Tekst jest norwidowską diagnozą stanu moralnego, emocjonalnego i intelektualnego społeczeństwa polskiego. Wykwintny język, pełen aluzji i wieloznaczności, najeżony jest kolcami polemik. We wstępie sztuki Norwid pisze: "Życzyłem sobie...- chciałem, ażeby tragiczność, nie dochodząc zgonów i do wylania krwi, dawała, że tak nazwę, "Tragedię - Białą"." Utwór, w swej zewnętrznej formie utrzymuje konwencję komedii.

Akcja rozgrywa się w czasach kapitalizmu fabrycznego, pierwszej rewolucji przemysłowej, wolnokonkurencyjnego pędu do bogactwa, w willi hrabiny Marii Harrys. W bogatej wdowie Harrys kochają się: daleki krewny jej męża Mak-yks (bohater sztuki), ubogi poeta, upokorzony (bo biedny i cichy) - wyrzucony brutalnie przez Sędziego Durejkę na strych - myśli o samobójstwie- i światowiec, Graf Szeliga, zamożny, dobrze wykształcony. Pobożna Hrabina Harrys, jakby tego nie dostrzega. Zaufana Hrabiny, Magdalena Tomir, romansuje z Szeligą.

Podczas zabawy fantowej dla zaproszonych panien z pensji, ginie pierścień - talizman, fant pani domu. Sędzia Durejko o kradzież posądza poetę Mak-yksa, gdy ten nie pozwala się zrewidować, bo w kieszeniach ma rewolwer i kawałki chleba, zabrane ze stołu z głodu i dla dokarmiania ptaków. Hrabina przystaje na sugestię Sędziego, że krewny męża jest obłąkany, po czym dodaje, iż sama podarowała mu pierścień. Gdy służba znajduje pierścień, który zawisł w trakcie zabawy na świeczniku, skonsternowana zajściem Hrabina, pod wpływem impulsu, ofiarowuje odnaleziony brylant ubogiemu Poecie, wraz ze swoją ręką. Zostaje to przyjęte jako chwilowy kaprys wielkiej damy. "Fikcja wyśmienita", mówi żona Sędziego Durejki.

Intryga, nagła przemiana i powstała sytuacja nie są oczywiste i jednoznaczne. Zaręczynom towarzyszą fajerwerki. Uniewinnienie od pomówień nie łagodzi upokorzenia i urażonej godności Poety. Zadowolony z intrygi jest bezwzględny Sędzia Durejko.

Prapremiera polska "Pierścienia wielkiej damy", odbyła się w Instytucie Reduta w Warszawie (pierwszym polskim teatrze laboratoryjnym), stworzonym przez Juliusza Osterwę z Mieczysławem Limanowskim (profesorem geografii, geologiem). Miała początkowo ustalony termin na 29 listopada 1935 roku. Jednak ważna w tradycji Reduty zasada dogłębnej analizy tekstu, wiersza w szczególności i eksperymentalne metody pracy aktorskiej spowodowały, że odbyła się dopiero 26 marca 1936 roku. Sam wielki Osterwa wcielił się w postać Grafa Szeligi i grał ją do końca maja. Sztuka była najważniejszym przedstawieniem Reduty. Rozgłos sprawił, że grano ją objeżdżając kraj aż do wojny. Zofia Nałkowska w recenzji z 1936 roku napisała: "Język Norwida unosi się jak najczystszy ekstrakt polszczyzny." "Reżyseria Limanowskiego i Osterwy osiągnęła to, że aktorzy mówili swoje słowa, odnajdując je jakby w sobie samych dla oddania najdelikatniejszych odmian uczucia".

Tradycje Reduty są obecne w polskim teatrze. Czerpał z nich Jerzy Grotowski zakładając Teatr Laboratorium i czerpie nadal Włodzimierz Staniewski w teatrze "Gardzienice". Idee redutowe odnajdujemy także w historii i doświadczeniach teatru jeleniogórskiego.

Zdarzenia utworu wzięte z życia pisarza powodują przesunięcie akcentu z religijnej etyki na moralność ogólnospołeczną. W dramacie mamy wyraźny podział bohaterów na grupy różniące się pozycją społeczną, majątkiem, sposobem bycia. Zwani "dobrze urodzonymi" gardzą, znieważają ubogich, nawet utalentowanych. Narażają ich na ostracyzm - "błędni, Którzy źle ruszenie Twoje pojmą". Los wrażliwego człowieka, niemożność odróżnienia prawdy od fałszu, czy autentyczności od pozorów, są istotą "białej tragedii". Wątpliwości w życiu nie mają tylko tępi "durejkowie" pokrętni i bezwzględni.

Po wojnie, od 1958 roku, na scenie dramat grany był od wielkiego dzwonu oraz z okazji jubileuszy. Realizowali go chętnie reżyserzy debiutujący w zawodzie: w 1962 roku Kazimierz Braun a w 1973 roku Grzegorz Mrówczyński. Spektakl "Pierścień wielkiej damy" w inscenizacji tego ostatniego dał początek Scenie Studyjnej. Grany czterdzieści lat temu, stał przyczynkiem do norwidowskiego patronatu teatru jeleniogórskiego - pierwszej po wojnie sceny polskiej na Ziemiach Odzyskanych.

W ramach ogłoszonego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego jubileuszu 250lecia teatru publicznego w Polsce, w sierpniu 2015 roku teatr obchodzić będzie siedemdziesięciolecie istnienia.

Z tej okazji dyrektor teatru, Piotr Jędrzejas, przygotował "Pierścień wielkiej damy" w swojej adaptacji i inscenizacji. Osoby dramatu kreowali: Magdalena Kępińska - Hrabina Harrys (wdowa), Robert Mania - Mak-yks, Marta Kędziora - Magdalena, poufna Hrabiny, Małgorzata Osiej - Gadzina - Klementyna, żona Sędziego, Robert Dudzik - Sędzia Klemens Durejko, Andrzej Kępiński - Sztukmistrz/ Urzędnik/ Majster ogni sztucznych, Piotr Konieczyński - Graf Szeliga, Iwona Lach - Salome, odźwierna.

Reżyser Piotr Jędrzejas, w interpretacji dawnego tekstu dramatu wykluczenia szukał podobieństwa do aktualnej rzeczywistości: znieczulicy społecznej, podejrzliwości, represyjności, udawanej nabożności, braku tolerancji, kryzysu moralności. Wydobył kontrasty: upokorzenie ubogich artystów (Poety), obojętność Wielkiej Damy, drapieżny pęd do bogactwa (Szeligi), agresywność kobiet (Magdaleny i Klementyny), kulturę moralną (Salome), bezmyślność urzędników i brutalność strażnika prawa (Durejki).

Przedstawienie jest ironiczną oceną współczesnego społeczeństwa. Nastrój przedstawienia tworzą oprócz słów wypowiadanych wierszem, efekty wizualne i scenografia. Jest nią rozstawiony od kulisy do kulisy stół, będący dekoracją i sceną zarazem. Na nim i wokół niego postacie tragedii interpretują trudny, poetycki tekst i rozgrywają intrygę sztuki. Aktorki, w zakomponowanych malowniczo sukniach "z epoki", aktorzy, we współczesnych kostiumach, z pomysłowymi elementami dekoracyjnymi i nowoczesnymi rekwizytami. Akcja toczy się w ciekawej oprawie muzyki elektroakustycznej, na małej przestrzeni, ale z dużą dozą erotyzmu. Spektakl jest wyrównany aktorsko. Zadbany. Potrzebny.Dawny tekst Norwida, w interpretacji aktorów teatru jeleniogórskiego, okazał się aktualny, choć niełatwy w odbiorze. Nowoczesna inscenizacja tekstu, sądząc po zachowaniu i reakcjach 82 widzów, wypełniających salę do ostatniego miejsca, oglądana z ciekawością, przyjęta została życzliwie. Z pewnością jest przygodą intelektualną i artystyczną, choć może budzić kontrowersje.