Artykuły

12 lutego 2015, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. Stoimy w górnym foyer wraz z grupą elegancko ubranych widzów, czekających na oficjalną inaugurację jubileuszu 250-LECIA TEATRU PUBLICZNEGO w Polsce. Na estradzie Zygmunt Józefczak w groteskowym stroju z "Króla Ubu" z plikiem kartek w dłoni. Wykrzykuje tryumfalnie pierwszą datę: "1765, 19 listopada: Warszawa, w budynku Operalni Aktorowie Jego Królewskiej Mości dali premierę "Natrętów" Józefa Bielawskiego; początek dziejów teatru publicznego w Polsce" - pisze Dariusz Kosiński.

Kartka podrzucona z impetem w górę opada slalomem powietrznym na ziemię. Zanim jeszcze wylądowała, w górę leci następna: "1766, Warszawa: w Teatrze Narodowym druga polska premiera - "Małżeństwo z kalendarza" Franciszka Bohomolca".

Kartek jest - jak się łatwo domyślić - 250. Szybko się orientuję, że dla oszczędzenia czasu nie są czytane daty dzienne. Ale i tak czytanie tych 250 wybranych rocznych trwać będzie około 40 minut. Odbywa się to równolegle w trzech miejscach Teatru. Najwięcej osób zgromadziło się w górnym foyer, przed specjalnie wzniesioną estradą, na której odbędzie się kulminacyjna akcja otwarcia obchodów przez minister Omilanowską. W sali "Helena" też ludzi sporo, bo tu stoją krzesła i można słuchać na siedząco. Tu daty czyta Rafał Jędrzejczyk. Czyta szybciej - gdy jego kolega z foyer jest jeszcze w wieku XVIII ("1795, Poznań: rozpoczyna działalność zespół Józefa Nowickiego, kimkolwiek by nie był Józef Nowicki!"), Jędrzejczyk śmiało wkracza w wiek pary, elektryczności i teatru: "1805, Kamieniec Podolski: po raz pierwszy po polsku "Makbet" w przeróbce Friedricha Schillera".

Po kilku minutach schodzimy z żoną do dolnego foyer, by zobaczyć, co tam się dzieje. Ku naszemu zaskoczeniu trzeci z czytających, Grzegorz Grabowski, jest niemal całkowicie osamotniony. Widzowie, którzy jeszcze chwilę temu otaczali go ciasnym kołem, zostali wpuszczeni na górę i teraz tłoczą się tam. Przed odczytującym kolejne daty aktorem stoi tylko Sebastian Majewski. Dołączamy do niego, by towarzyszyć lotom kolejnym kartek. Najmłodszy z trójki czytających aktorów wyrzuca kolejne daty i z ust, i z dłoni dynamicznie, więc karty lecą nie tylko do jego stóp, ale i do naszych: "1865: krakowski debiut Heleny Modrzejewskiej; 1866, Kraków: kierownikiem artystycznym i reżyserem zostaje Stanisław Koźmian; 1867, Poznań: prapremiera "Radców pana radcy" Michała Bałuckiego - debiut sceniczny komediopisarza; 1868, Warszawa: nowym prezesem WTR zostaje Siergiej Muchanow".

Czytanie robi się nieco nużące. Aktorzy wykrzykują kolejne daty, kolejne kartki lecą w górę. Z górnego foyer słychać oklaski i śmiechy - tam publiczność komentuje poszczególne wydarzenia, zachęcając też aktora do improwizowanych dodatków. Grzegorz Grabowski ma o wiele trudniej - stoi przed nim kilka osób, nikt niczego nie komentuje, więc i do improwizacji wielkiej chęci brak.

"1895, Kraków, prapremiera polska "Hanusi" Gerhardta Hauptmanna". Nie wiadomo skąd przypomina mi się podobno genialna w tytułowej roli Tekla Trapszo i stojący nad nią Chrystusowy Józef Śliwicki. Dziś pewnie dramat o zagłodzonym dziecku umierającym w przytułku i wprowadzanym do raju przez Jezusa wydałby się nieznośnie sentymentalny, ale mnie jakoś zawsze wzrusza. "1897, Kraków: prapremiera "Żabusi" Gabrieli Zapolskiej". Z Wandą Siemaszkową w roli tytułowej - dodaję niemal odruchowo, a opadaniu kolejnej kartki towarzyszy jakiś niejasny obraz, który raczej na pewno nie jest zdjęciem z tego przedstawienia, choć tak się jakoś w umyśle zakorzenił. Z każdą datą takich migających skojarzeń i obrazów jest coraz więcej, coraz też trudniej znieść niemal mechaniczny sposób, w jaki Grabowski odrzuca kolejne karty. "Protesilas i Laodamia" (1905) - pani Helena i pan Stanisław pracują razem, ale ona ma na premierze problem z gardłem, mówi prawie szeptem, więc krytyka wypisuje jakieś bzdury, nie rozumiejąc kompletnie nic z "akropolisowego" połączenia "teatru śmierci" Stanisława Wyspiańskiego z "Antygoną". "1915, Warszawa: przymusowe wysiedlenie z miasta polskich aktorów posiadających obywatelstwo austriackie w głąb Rosji, m. in. Juliusza Osterwy i Stefana Jaracza", a także Mieczysława Limanowskiego, z którym Osterwa za kilka miesięcy spotka się w Moskwie i razem pójdą do Stanisławskiego, ale przedtem jeszcze jasełka w Samarze "1924: inauguracja dyrekcji Leona Schillera w Teatrze im. Bogusławskiego" - może lepiej przemilczeć co pomyślałem

Wracamy na górę, do "Heleny" i Jędrzejczyka. Publiczność jest już w większości znużona, czytanie dat trwa długo, nic poza czytaniem się nie dzieje. Więcej uwagi niż kolejne daty zdają się skupiać widniejące na odwrocie kartek numery, dzięki którym można się przekonać, ile jeszcze dat zostało. Już nie tak dużo. Kończy się II wojna, umiera Osterwa (1947), a w Łodzi premiera "Brygady szlifierza Karhana" (1949). Kolejne wydarzenia pojawiają się i znikają coraz bardziej mechanicznie, a choć z samego faktu ich wyczytywania wynika, że są ważne, to nieuchronna powtarzalność tych samych czynności i intonacji odsłania ujednolicające okrucieństwo czasu. Wyróżnienie zamienia się niemal w litanię ofiar, wydobytych z niepamięci, ale właściwie już niepamiętanych. Radosny hołd odsłania swoje melancholijne oblicze. Staje się przedstawieniem nieznośnej męki historii: tak wielu już przestało żyć i tak wielu nikt już ich życia nie zdoła przywrócić, nawet w postaci nieostrej fotografii, która pojawia mi się przy "1959: Opole, otwarcie Teatru 13 Rzędów".

Na szczęście o kolejnych datach coraz więcej osób powiedzieć może: "to nasze czasy!". "1973: Kraków: premiera "Dziadów" Adama Mickiewicza w reżyserii Konrada Swinarskiego". Młody Zygmunt Józefczak grał tam Anioła Stróża, a w "Wyzwoleniu", które leci w górę wraz kolejną kartką był Mówcą i jedną z Masek dręczących Konrada. Już za chwilę uruchomi się moja pamięć własnych doświadczeń. "Antygonę" w reżyserii Wajdy (1984) widziałem późno, chyba ze dwa lata po premierze i byłem mocno zdziwiony, że wszystkie aluzje polityczne, o których było tak głośno, mają w tym przedstawieniu znaczenie trzeciorzędne. W studenckiej wersji "Braci Karamazow" (1990) grał mój przyjaciel z lat licealnych - grał epizod, kariery aktorskiej właściwie nigdy nawet nie zaczął, a kiedyś mieliśmy plany, by wspólnie robić teatr Z pierwszej części "Lunatyków" (1995), chyba mojego ulubionego spektaklu Lupy, najlepiej pamiętam scenę, gdy aktorzy podświetlani od tyłu mocnymi reflektorami ruszają w stronę widzów jak zbuntowane postacie ze snów. Gdy w 1999 umierał Jerzy Grotowski, nawet przez myśl mi nie przeszło, że kiedyś napiszę o nim książkę. Gdy w 2003 Maciej Nowak z Dorotą Buchwald zakładali Instytut Teatralny roił mi się konkurencyjny Instytut Historii Teatru im. Jerzego Gota i nigdy nie uwierzyłbym, że jedenaście lat później Jazdów 1 będzie adresem mojej pracy

Patrzę wokół. Czy inni też mają takie myśli? Czy też czują, jak ta historia, która najpierw wydawała się zabawą, a potem stała męką, niepostrzeżenie wciągnęła nas wszystkich? Od starych aktorów i bywalców po przypadkowych widzów, którzy przyszli na "Trylogię", a trafili na ten ubiczny korowód dat walczących o własną wybitność - wszyscy stajemy się częścią tego długiego ciągu i za chwilę sami zamienimy się w napis na kartce.

Głosy aktorów narastają, bo już blisko meta. Jędrzejczyk kończy z ulgą, ale Józefczak jeszcze czyta. Przechodzimy z wszystkimi do foyer. Na estradę wchodzą minister Omilanowską i dyrektor Klata. W zwolnionym tempie wbiega czwarty aktor. Niesie pałeczkę do gongu, w który ma uderzyć pani minister, by otworzyć obchody jubileuszu. Ostatnia kartka. Inauguracja obchodów 250-lecia teatru publicznego w Polsce. Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. 12 lutego 2015.