Artykuły

W sztuce Sofoklesa sprawa była prosta.Ludzie,którzy łamali prawa boskie,czy ziemskie,ustalone przez bogów czy królów, podlegali karze.Prawo było nieubłagane,za winy czekała kara. Na ziemi lub w Hadesie.Konflikt więc powstał na skutek złamania praw boskich przez Kreona,który nie miał prawa wydawać zakazu grzebania zwłok zmarłego,gdyż było to sprzeczne z wolą bogów.Natomiast Antygona winna ponieść zasłużoną karę,gdyż nie chciała słuchać władzy ziemskiej,co więcej, świadomie potępiła i przeciwstawiła się władzy i tym samym odmówiła królowi moralnego prawa do sądzenia ludzi, przywileju do nieomylności w sprawach tego świata.A więc karze boskiej owej "hybris" podlega zarówno Antygona jak i Kreon.Co więcej,można by tłumaczyć postępowanie Antygony wiarą w życie pozagrobowe,nakazem bogów,wiernością obyczajom.Postawę zaś Kreona - tyranią,samowolą,gdyż Kreon sofoklesowy potrafił się tak zagalopować w rozmowie z synem i oświadczyć wprost:"ja dla ludu, czy lud dla mnie?" Antygona natomiast jest przeświadczona,że mniejszym złem jest przekroczenie rozkazów króla niż Zeusa;daje temu wyraz w rozmowie z Kreonem:

"Nie sądzę, że tak święta

jest twa wola,

Żeby śmiertelnik kiedyś

miał przekraczać

Bogów najświętsze prawa nie

pisane

Co nie od dziś są na chwilę,

lecz wiecznie

Trwają, a nikt ich początku

nie świadom"

Jak wiemy Antygona Anouilha jest prawnuczką wielu Antygon, które stworzono na przestrzeni 2.500 lat.Powstała w 1941 roku,w czasie ostatniej wojny, dwadzieścia lat po swojej starszej siostrze,Antygonie J. Cocteau z 1922 roku.Czy ta współczesna Antygona Anouilha wybiera śmierć z tych samych powodów? Sądzę,że pomimo wielu odrębności,bardziej świeckiej argumentacji trzeba odpowiedzieć twierdząco.Ciekawa byłaby właśnie rozprawa lub charakterystyka tej całej galerii Antygon,od Sofoklesa do Anouilha;można by wówczas wykazać ich podobieństwo i różnice.Dlatego ich pramatka może śmiało oświadczyć w imieniu wszystkich swoich córek:"Mój los - współkochać, nie współnienawidzieć".Dlatego, mimo sędziwego wieku rozumie świetnie słowa swej najmłodszej córki wiodącej dyskurs z Kreonem:"Nie chcę rozumieć.To dobre dla pana.Nie jestem tu po to,żeby rozumieć.Jestem tu,żeby powiedzieć "Nie" i żeby umrzeć".Nawet wtedy,gdy przebiegły władca przy pomocy świetnej argumentacji odsłania całą nikczemność brata i konieczność własnego postępowania,burząc wiarę w niezbędność ofiary Antygony,nic nie przemawia do niej.Autor sztuki znakomicie reżyseruje mijanie się przeżyć dwóch bohaterów dramatu,których argumenty nigdy się nie spotykają, gdyż młoda i szlachetna Antygona nie umie pojąć tej intelektualnej szermierki,dialektyki i politycznej argumentacji.Nie pojmuje,gdyż nie chce pojąć.Stwierdza to również znakomity współczesny Kreon-humanista,lecz tylko na użytek prywatny:"Ona sama chciała umrzeć.Nikt z nas nie był na tyle silny, żeby ją przekonać do życia Antygona była stworzona by nie żyć.Może sama tego nie wiedziała, lecz Polinejkes był jedynie pretekstem.Kiedy musiała z niego zrezygnować, natychmiast znalazła coś innego.Dla niej ważne było żeby odmówić i umrzeć". Oczywiście,stwierdza Kreon z zazdrością,ona ma w tej sztuce dobrą rolę,będziemy ją zawsze kochać tysiące lat,zapewne dopóty,dopóki sprzyjać jej będzie umiłowanie wolności,siły moralnej,triumfującej nad przemocą swą śmiercią,triumfującej nad swym zabójcą.Jakże wiele znaliśmy w niedawnych latach wojennych takich Antygon - kochaliśmy je i byliśmy z nich dumni. Antygona Haliny Mikołajskiej jest wstrząsająca od pierwszej chwili,jest to nowy wielki sukces twórczy wielkiej aktorki.Mikołajska jest wstrząsająca dlatego,że tak namiętnie kocha życie,a nie śmierć.Jej cała gra jest życiem - chociaż nieubłaganie myśli o tym by szybko przekroczyć ten próg.Każdym gestem kocha, wchłania w siebie miłość kochanka,piękno nocy,piękno poranku,jakby pragnęła zabrać ze sobą jak największy zapas świata,uzbroić się nim i przeciwstawić się nieubłaganej śmierci.Mimo to, nie wydaje mi się,by Anouilh zbyt wiele nowego wniósł do roli sofoklesowej Antygony.Jest może tylko bardziej współczesna,bez maski i w czółenkach lub boso zamiast na koturnach. Natomiast Kreon wzbogacił się bardzo; stał się,jak mi się wydaje,centralną postacią dramatu,w nim to koncentrują się wszystkie więzy ze współczesnością. To nie jest Kreon Sofoklesa, ma zupełnie inną indywidualność, jest tyranem,a humanistą o tyle,o ile mu na to zawód pozwala,traktuje swoje królowanie jak każdą inną pracę,jak rzemiosło.Co więcej - rzemiosło,przy którego wykonywaniu bardzo brudzą się ręce i serce.Uważa się przecież tylko za sługę swego ludu,a przede wszystkim państwa.Czasami wieczorem rozmyśla,czy kierowanie ludźmi,nie jest trudem daremnym.Czy nie jest to urząd plugawy,który powinno się pozostawiać innym ludziom,mającym mniej skrupułów Lecz potem, rano,zjawiają się konkretne problemy,które trzeba rozwiązać,więc wstaje spokojny,jak robotnik u progu dnia. Często pracuje nad tym,aby porządek świata stał się mniej absurdalny,jeśli to możliwe.Jako człowiek na tronie,broni życia wspaniałej dziewczyny,chce ją zachować dla swego syna, pragnie za wszelką cenę obronić ją przed racją stanu,przed państwem,chce zataić postępek Antygony.Ma nadzieję ją uratować,w głębi duszy sprzyja jej nawet,czuje się przez nią pokonanym,szanuje jej odwagę,jej moralny protest uważa za bohaterstwo.Ale jako polityk nie potrafi jej uratować wbrew jej fanatyzmowi,nie może jej skazać na życie.Jest to ponad jego siły.Kreon w sztuce reprezentuje zdrowy rozsądek na ziemi, pracę organiczną,potrafi w sposób przekonywający wyłożyć podtekst i sens polityczny jej postępku.Obnaża romantyzm i ślepą wiarę w szlachetność uczynku.Tłumaczy,że może być dobrym władcą,dopóki nie zaczyna działać prawo, gdyż wówczas staje się tylko jego ślepym wykonawcą.

Antygona zwycięża go i tym razem, nie znajdując odpowiedzi dlaczego przez trzy tysiące lat wyrzekała się życia