Wspomnienia z niechlubnej przyszłości
"Ostrzeżenie przed przyszłością" w reż. Christopha Marthalera - epilog III Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Dialog-Wrocław. Pisze Janusz R. Kowalczyk w Rzeczpospolitej.
Reżyser Christoph Marthaler wykorzystał materiały dokumentujące nazistowskie praktyki personelu medycznego słynnego wiedeńskiego Otto-Wagner-Spital. Posłużyły inscenizatorowi jako głos w debacie nad dopuszczalnością eutanazji. W obu tych, jakże odmiennych historycznie, sytuacjach argumenty ideologiczne - z ekonomicznym w tle - wydają się niepokojąco zbieżne.
W Austrii sprawa nieletnich chorych, na których dokonywano niedopuszczalnych eksperymentów medycznych - co pomogło wielu lekarskim karierom, z uzyskaniem Nagród Nobla włącznie -przez lata pozostawała w ukryciu.
Uśmiercanie psychicznie chorych dzieci było poligonem doświadczalnym przed masowymi zbrodniami hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Zaplanowane w Kancelarii III Rzeszy ludobójstwo objęło szybko niepełnosprawnych dorosłych oraz inne "niepewne" grupy: rasowe, narodowe, wyznaniowe czy społeczne. Cytowane w przedstawieniu głosy ideologów czystości rasowej z lat 30. i 40. XX wieku brzmią bezdusznie, acz logicznie. Niemal tak samo jak proponowane dziś usługi eutanazji - by ulżyć sobie i otoczeniu.
Przedsięwzięcie Marthalera -u nas grane w szpitalu psychiatrycznym w Lubiążu pod Wrocławiem - nie ma precedensu ani w treści, ani w formie. Widz otrzymuje zarazem przedstawienie, koncert, instalację, ofertę promocyjną. Już samo zwiedzanie wystawy zorganizowanej na terenie szpitala - zbudowanego w podobnym czasie i na podobnych założeniach jak wiedeński odpowiednik, gdzie stale wystawiane jest przedstawienie - może przyprawić o skurcz serca. Równie przygnębiającego widoku jak opuszczone przez pacjentów zdewastowane obiekty i zdezelowane sprzęty nie udałoby się osiągnąć żadnym scenograficznym trikiem. W autentycznych wnętrzach pokazane zostały przedmioty misternie wykonane rękami pensjonariuszy Otto-Wagner-Spital w czasach nazizmu. Była też miniwystawa pocztówek pozostawionych przed kilkunastu laty przez polskich chorych.
Z głośników płynęły dźwięki jednej z sonat Szostakowicza. Z innych - monotonnie odczytywane suche lekarskie komunikaty z kart zdrowia dzieci. Na ekranie monitora pojawiały się fotografie małych pacjentów, niewinnych ofiar zbrodniczej ideologii. W jednym z pomieszczeń można było natknąć się na szpitalnego urzędnika, który wybranego widza stawiał w rzędzie pensjonariuszy. Agresywnym tonem domagał się odpowiedzi na intymne pytania dotyczące stanu zdrowia oraz życia prywatnego, z wynikami testu na AIDS włącznie.
W sali jadalni, przy stołach obsypanych konfetti, ze śladami niedawnej zabawy, widz stawał się uczestnikiem promocyjnego pokazu dla tych, którzy podjęli decyzję o eutanazji dotyczącą siebie lub kogoś z rodziny. Wysłuchiwał wystąpień kolejnych mówców, beznamiętnie, acz rzeczowo - m.in. fragmentami "Mein Kampf" - uzasadniających korzyści, jakie płyną z eliminacji nieproduktywnej jednostki. Oczywiście, w sposób jak najbardziej humanitarny.
Po przerwie publiczność usadowiona została w ten sposób, że widziała tę część sali, w której wcześniej zasiadała za stołami. Tym mocniej mogła utożsamić się z istotami nieporadnie bawiącymi się na parkiecie sali widowiskowej. Aktorzy w nałożonych na twarze maskach cherubinków w pożegnalnym programie grali i śpiewali tradycyjne niemieckie pieśni. Co pewien czas któryś z nich ulegał atakowi padaczki. To sprawiało, że jako niedoskonały materiał genetyczny był odciągany poza teren gry.
Przedsięwzięcie artystyczne Christopha Marthalera było zarazem paradokumentalne i futurystyczne, rzeczowe i groteskowe, serio i buffo. Porażające i wspaniałe. Przywracające coraz rzadziej obecne we współczesnej sztuce stare greckie pojęcie katharsis - oczyszczenia i przewartościowania emocji.
"Ostrzeżenie przed przyszłością", reżyseria Christoph Marthaler, współpraca Michel Schröder, nauka śpiewu Rosemary Hardy, przestrzeń i instalacje Duri Bischoff, kostiumy Sarah Schittek, prapremiera: maj 2005 na Festiwalu Wiener Festwochen w Otto-Wagner-Spital w Wiedniu
