Król Anglii w gułagu
"Lear. Komedia" w reż. Konstantina Bogomołowa Teatru "Priyut Komedianta" z Sankt Petersburga na XVI Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku. Pisze Mirosław Baran w Gazecie Wyborczej - Trójmiasto.
Rosyjski "Lear" w reżyserii Konstantina Bogomołowa jest w większym stopniu opowieścią o zbrodniach i ofiarach komunistycznego reżimu, niż historią oszukanego przez córki króla Anglii.
Spektakl Teatru "Priyut Komedianta" z Sankt Petersburga jest jak na razie - obok "Burzy" Mai Kleczewskiej z Teatru Polskiego w Bydgoszczy - przedstawieniem, które najdalej odchodzi od tradycyjnej adaptacji sztuki Szekspira. Sporym błędem organizatorów festiwalu wydaje się też przetłumaczenie podtytułu tego spektaklu jako "komedia" - powinno to być raczej słowo "tragikomedia", które znaleźć można w anglojęzycznych materiałach na temat spektaklu i które o wiele lepiej oddaje to, co widzimy na scenie.
Młody rosyjski reżyser (rocznik 1975) przenosi akcję "Króla Leara" do Związku Radzieckiego okresu II Wojny Światowej. Mężowie Goneryli i Regany to radzieccy oficerowie, a mąż Kordelii - w oryginale król Francji - to Zaratustra, niemiecki ambasador w Moskwie.
Konstatnin Bogomołow konsekwentnie prowadzi aktorów tak, aby unikali dramatycznej ekspresji i psychologicznej gry. Zresztą elementów dystansujących widza wobec akcji i niszczących fikcję sceniczną jest więcej. Gdy przemawia Zaratustra - oczywiście po rosyjsku - Lear, prawie całkowicie tłumiąc jego kwestie, krzyczy: "Co on mówi? Nie rozumiem po niemiecku!". Inna scena, w której Lear czeka na zaproszonych gości i sadza przy stole plastikowe figurki raków, skomentowana jest przez stojącą przy mikrofonie aktorkę: "To scena metaforyczna, w której raki symbolizują komórki rakowe niszczące kraj". Przy zmianie scen i układu scenografii, aktorzy sami - wyjątkowo nieśpiesznie - rozstawiają meble i wnoszą rekwizyty.
W rosyjskim Learze reżyser obsadził aktorów w rolach zwykle niezgodnych z ich płcią. I tak na przykład córki Córki Leara grane są przez mężczyzn, a tytułowy bohater dramatu przez aktorkę, Rosę Khairullinę. I to właśnie ona udowadnia sens takiego zabiegu - jest w swojej grze niezwykle oszczędna - momentami przywodzi na myśl wręcz Takeshiego Kitano - i precyzyjna, nonszalancka i wiarygodna jednocześnie. W jednej z mniejszych ról - wyraźnie w zastępstwie nieobecnego aktora - na festiwalu zobaczyliśmy także samego Bogomołowa.
Reżyser skraca bardzo mocno tekst sztuki Szekspira, zostawiając w spektaklu tylko kluczowe wątki. Jednak też nie dba o jasne i szczegółowe ich opowiadanie. Bo obok dramatu napisanego przez Anglika - w grze aktorskiej, scenografii i części dopisanych dialogów - toczy się druga opowieść. To historia komunistycznego totalitaryzmu, który bezwzględnie obchodził się ze swoimi obywatelami. I - podobnie jak w ZSRR - koniec wojny nie oznacza końca represji, które często dotykają intelektualistów. Lear, po opuszczeniu córek, trafia do radzieckiego zakładu psychiatrycznego - słyszymy wtedy listę stosowanych w podobnych radzieckich przybytkach "kuracji", które tak naprawdę są wymyślnymi torturami.
Prócz dramatu Szekspira w "Learze. Komedii" słyszymy ze sceny fragmenty innych tekstów, między innymi "Tako rzecze Zaratustra" Fryderyka Nietzschego, Apokalipsy św. Jana oraz wierszy Warłama Szałamowa czy Paula Celana. Nieprzypadkowo - ten pierwszy był przez komunistyczne władze więziony i osadzony w łagrze, ten drugi - by uniknąć podobnego losu - osiadł po wojnie w Paryżu.
Bogomołow, podobnie jak Kleczewska, wykorzystuje dramat Szekspira, by opowiedzieć swoją historię. Historię w tym przypadku niezwykle dramatyczną i bolesną - z czym ciekawie kontrastuje ironiczna, dystansująca forma. "Lear. Komedia" to przedstawienie dokładnie przemyślane i starannie zakomponowane. Na pewno pomysł na nie wywołuje ogromne emocje w Rosji, gdzie temat Wojny Ojczyźnianej jest idealizowany. Jednak spektakl Bogomołowa chwilami jest zbyt hermetyczny dla polskiego widza.
