Artykuły

W Teatrze Na Woli premiera "Proroka Ilji" Tadeusza Słobodzianka, spektaklu osnutego na losach Eliasza Klimowicza.

Dzieje sekty założonej przez niepiśmiennego chłopa z Białostocczyzny od kilku dekad fascynują polskich artystów i naukowców. Wszystko zaczęło się od opublikowanej w latach 70. książki "Wierszalin. Reportaż o końcu świata". Włodzierz Pawluczuk, szerzej nieznany jeszcze wtedy antropolog z Białegostoku, opisał dzieje oryginalnej chrześcijańskiej sekty działającej w międzywojniu na Podlasiu. Sektę założył Eliasz Klimowicz, prawosławny chłop, półanalfabeta, który wystąpił z Kościoła, obwołał się prorokiem i ogłosił rychłe nadejście apokalipsy. Zgromadził wokół siebie kilka tysięcy wiernych, wraz z którymi rozpoczął w wiosce Wierszalin na Grzybowszczyźnie budowę stolicy - Nowego Jeruzalem. Za otrzymane datki wznosił własną cerkiew, a spośród najbardziej oddanych wyznawców wytypował członków nowej świętej rodziny i apostołów. Kiedy jego przepowiednie końca świata się nie sprawdziły, część wiernych próbowała go ukrzyżować, żeby przyspieszyć nadejście Mesjasza. Ilja w porę salwował się jednak ucieczką.

Prawdopodobnie przyczyną działalności Klimowicza i jego desperackiego wyzwania rzuconego cerkwi była trauma I wojny światowej. W związku z niekorzystnym rozwojem sytuacji na froncie i postępem wojsk niemieckich władze carskie ogłosiły akcję tzw. bieżaństwa, czyli przesiedlenia ludności prawosławnej w głąb cesarstwa. Miało to utrudnić nacierającemu nieprzyjacielowi aprowizację. Klimowicz był jednym z bieżeńców - wyrwany z zapyziałej wioski trafił w inny świat, po raz pierwszy zobaczył elektryczność, samochody, wielkie metropolie. Zszokowany uznał, że w ten sposób dopełnia się biblijne proroctwo i ogłosił się prorokiem. Po aneksji Kresów przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 roku został aresztowany i zesłany do lagru. Zmarł po wojnie w domu starców.

Książkę Pawluczuka przeczytali Piotr Tomaszuk i Tadeusz Słobo-dzianek. Zainspirowani działalnością Klimowicza założyli Towarzystwo Wierszalin. Słobodzianek napisał sztukę "Prorok Ilja", którą wyreżyserował w teatrze TVP (1994).

- Zainteresowałem się tą historią, bo - jak w kryształowej kuli - odbijają się w niej wszystkie utopie, w których przyszło nam żyć w XX wieku: chrześcijaństwo, komunizm i nacjonalizm, pomieszanie kultur, narodów, języków i religii. Okazało sie, że z tym bagażem weszliśmy w XXI wiek i nic nie wskazuje na to, że uda nam się go pozbyć, a wszystko, że przytłacza nas coraz bardziej - mówi.

Autorem nowej inscenizacji sztuki Słobodzianka jest Ondrej Spiśak. W ubiegłym roku za wystawienie "Naszej klasy" Słobodzianka słowacki reżyser został uhonorowany Nagrodą Warszawskiego Feliksa. Postać Eliasza Klimowicza kreuje w spektaklu Andrzej Seweryn. "Prorok Ilja" mówi o fanatyzmie i nienawiści rasowej - największych koszmarach, które dręczą ludzkość i mimo ciągłych kompromitacji są nadal elementem naszego świata. (...) Strach przed końcem świata, który jest sprężyną działania bohaterów sztuki, jest dziś odczuwalny z powodu kryzysu ekonomicznego, dewastacji przyrody, szybkich zmian stylu życia, niepewnej przyszłości. W "Proroku Ilji" bohaterowie próbują radzić sobie ze strachem, zwracając się ku duchowości. Bardzo możliwe, że dzisiejsi ludzie w powrocie do duchowości będą szukali ratunku przed lękiem - mówi Ondrej Spiśak.

Na Białostocczyźnie ciągle mieszkają wyznawcy proroka. Od czasu książki Pawluczuka dzieje Ilji inspirują artystów. Teatr Wierszalin wystawił sceniczną adaptację publikacji białostockiego profesora, a Krzysztof Wojciechowski nakręcił film fabularny o Klimowiczu z Henrykiem Talarem w roli głównej. Na Grzybowszczyznę pielgrzymują antropolodzy, religioznawcy i badacze teatru obrzędowego. Niepiśmienny chłop z Podlasia stał się bohaterem kultury.

PROROK IUA | Tadeusz Słobodzianek | reżyseria: Ondrej Spiśak | Teatr Na Woli, Warszawa | premiera 31 marca