Plusy i minusy
JEŚLI o którymkolwiek widowisku teatralnym można powiedzieć, że wywołuje wrażenia sprzeczne i "uczucia mieszane" określenia te na pewno pasują do wrocławskiego ujęcia "Wersji" Aleksandra Sztejna, którą tu nazwano po prostu "Opowieścią sceniczną o Aleksandrze Błoku" Są to wrażenia dodatnie i ujemne, uczucia pozytywne i negatywne.
Wyliczmy najpierw pozytywy. Godny uznania jest sam wybór repertuarowy. Na okres obchodów 60 rocznicy Rewolucji Październikowej i tegoroczny festiwal katowicki wybrano trzeci człon trylogii jednego z najwybitniejszych dramaturgów radzieckich poświęconej stosunkowi pisarzy do rewolucji, człon, którego bohaterem jest twórca w Polsce i na świecie najbardziej z całej trójki znany (człony pierwszy i drugi mówią o Wsiewołodzie Wiszniewskim i Borysie Ławreniewie).
Konstrukcja utworu - jak najbardziej współczesna, daleko odbiega od tradycyjnych zasad dramaturgii. Autor przeplata motywy realistyczne z motywami fantastycznymi (np. obok samego Aleksandra Błoka widzimy bohaterów jego słynnego poematu "Dwunastu", poeta wchodzi w tak bezpośredni kontakt z nimi, że w pewnej chwili Trzynastemu - Chrystusowi osobiście wręcza wyjęty z szuflady biurka czerwony sztandar). Mamy tu też wymieszanie planów czasowych, o kolejności wydarzeń decyduje nie ich rzeczywista chronologia, lecz to, kiedy się one pojawiają w myślach i wspomnieniach Błoka. Zdarza się nawet antycypacja faktów, które nastąpią dopiero po śmierci poety (np. Majakowski czyta Błokowi swoje o nim wspomnienie-nekrolog, a "obiekt" owego nekrologu dopytuje, jak poszczególne fragmenty zostały przyjęte m. in. przez artystycznych i ideowych przeciwników jego twórczości).
Do tego charakteru dramatu Kazimierz Braun starał się dostosować swoją inscenizację. Podkreślając zerwanie z teatrem konwencjonalnym, zlikwidował tradycyjną salę-widownię, a raczej odwrócił jej funkcję: ta część teatru, którą zazwyczaj zajmują widzowie, jest w pewnych momentach wykorzystywana do rozgrywania akcji utworu, widzów natomiast reżyser sadowi na scenie, obok aktorów, a nawet między nimi. Ma to zapewnić głębszą intymność przeżycia, dać złudzenie, że znajdujemy się w samym nurcie wydarzeń. Reżyser najwidoczniej podziela mniemanie niektórych innych inscenizatorów współczesnych, że zniesienie rampy równa się usunięciu nie tylko technicznej granicy między sceną a widownią, między aktorami a publicznością.
Okazuje się jednak, że mniemanie takie może być błędne. W konkretnym wypadku "Opowieści o Błoku" miałem wrażenie (zwłaszcza na początku, kiedy się wyraźnie odczuwało brak kontaktu między osobami dramatu), że fizyczna bliskość widzów, którzy im bez przerwy "siedzą na karku", krępuje aktorów, co pociąga za sobą jakąś zewnętrzność, sztuczność gry.
Ale to jeszcze najmniejsze. Z biegiem czasu, w miarę oswajania się z tą sztucznością, przywykania do niej, przestajemy ją odczuwać. Ważniejszy jest inny skutek zastosowanej przez reżysera formy widowiska. To np., że w niektórych momentach sytuacja jest tak odwrócona, iż widzowie śledzą wydarzenia sceniczne jak gdyby od strony kulis (w epizodzie recytacji poematu "Dwunastu" przez żonę Błoka, Basarginę, siedząc na scenie widzimy aktorkę z tyłu, ona bowiem jest zwrócona do umownej widowni), albo to, że intymność, kameralność spektaklu zostaje nagle przełamana symbolicznym i patetycznym obrazem marszu Dwunastu w rewolucyjny bój, wszystko to tak bardzo koncentruje naszą uwagę na zaskakujących efektach inscenizacyjnych, na problemie, jak to jest zrobione, że w rezultacie przesłania istotę rzeczy, czyli treść, o którą w tym widowisku chodzi.
Trudno więc mówić o wrażeniach jednoznacznie pozytywnych, choć spektakl, znów świadczy o bogatej wyobraźni inscenizatorskiej Kazimierza Brauna i choć aktorzy stopniowo pokonują wspomnianą tu sztuczność, a niektórzy z nich - jak przede wszystkim doskonały interpretator skomplikowanej postaci tytułowej Jerzy Schejbal, a także Halina Rasiakówna w roli Basarginy i Daniel Kustosik jako Andrzej Biełyj - mogą odgrywane przez siebie role wpisać do rejestru niewątpliwych sukcesów.
