Artykuły

Od pięćdziesięciu lat Józef Szwejk jest własnością ogółu, a "filozofia szwejkowska", "szwejkowski model życia" weszły na stałe do historii idei i idejek europejskich. "Filozofia Szwejka", to połączenie tołstojowskiego "niesprzeciwiania się złu" z ideologią hippiesów: być obok, być ponad wydarzeniami, nie dać się wciągnąć, ignorować szaleństwo świata. Szwejk nie należy do kategorii symulantów, którzy zużywają energię na udawanie furiatów - Szwejk poddaje się poborowi z entuzjazmem pełnym rezygnacji, a każdy rozkaz wykonuje z beznadziejną gorliwością, obracając w niwecz wszelkie plany i i zamysły, przełożonych; rzecz bowiem w tym, że Szwejka nic a nic nie obchodzą ich intencje i "duch rozkazu". Do Szwejka docierają poszczególne słowa, ale ten ich ogólny sens jest mu najzupełniej, jak mówią w wojsku, "wytwornie" obojętny.

"Przygody dobrego wojaka Szwejka" były zawsze chętnie wykorzystywanym materiałem dla teatru, możliwym do adaptowania dzięki swej budowie, stanowiącej ciąg scen, połączonych osobą głównego bohatera. Toteż - jeśli ograniczymy się tylko do gruntu polskiego - "Szwejk" został przeniesiony na scenę dosyć szybko, w 1930 roku i to nie przez byle kogo, bo adaptację firmowali Zegadłowicz, Hemar i Wittlin. W Krakowie, u Teofila Trzcińskiego, Szwejka grał Stefan Jaracz, a doktora Grunsteina Leon Wyrwicz, stwarzając małe arcydzieło. Ci sami aktorzy wystąpili później w spektaklu Teatru Polskiego, gdzie na dodatek porucznika Łukasza grał Bolesław Mierzejewski. Przed wojną "Szwejk" w tej samej adaptacji grywany był często, a po wojnie - mimo częstych wznowień powieści - dużo rzadziej, bo tylko dwa razy (w nowej adaptacji Jana Bratkowskiego i Bohdana Czeszki). Toteż każdy, kto dziś pragnie zająć się powieścią Haska w teatrze, odwołuje się do świetnej - choć zaniedbanej tradycji.

Teatr Śląski w Katowicach wystawił "Dobrego wojaka Szwejka" w adaptacji i reżyserii Lecha Wojciechowskiego. Trudno powiedzieć, by adaptacja Wojciechowskiego była próbą jakiejś istotniejszej interpretacji dzieła Haska. Jako ilustracji wszakże niewiele możemy jej zarzucić, chociaż - jak każda niemal adaptacja - gubi wątki, zatraca ulubione (dla czytelnika) sceny, upraszcza sytuacje. Tam, gdzie Wojciechowski odszedł od tekstu Haska, proponuje własne dopiski tekstowe i sytuacyjne (początek przedstawienia i jego zakończenie), adaptacja wypadła najsłabiej.

Jako reżyser - Lech Wojciechowski miewa pomysły lepsze i gorsze. Niewątpliwie najlepszym z nich było powierzenie roli Szwejka (gościnnie) Kazimierzowi Brusikiewiczowi. Brusikiewicz jest najbardziej ewidentnym przykładem dobrego aktora "upupionego" przez rodzimy teatr ("Syrena"), a nade wszystko estradę i estradkę. Brusikiewicz zrósł się z Malinowskim z niedobrych skeczów i tak już zostało. Trzeba było dopiero odrobiny ryzyka, by Kazimierz Brusikiewicz mógł dowieść, że jest aktorem fachowym, rzetelnym, o szerokiej skali możliwości - słowem aktorem dobrym. Brusikiewicz miewa momenty słabości tam, gdzie niepotrzebnie eksponuje rzekomą głupotę Szwejka, natomiast tam, gdzie na pierwszy plan wydobywa swoistą filozofię swego bohatera, jest naprawdę świetny, niekiedy dochodząc nawet do patosu niemal tragicznego (znakomita kwestia, skierowana do porucznika Łukasza: "Na tej całej wojnie ja i pan jesteśmy najnieszczęśliwszymi z ludzi").

Niestety, nie wszyscy aktorzy dostosowali się do tonu i do fachowości Brusikiewicza. Sporo tam było nieporadności, szczególnie w przesadnym karykaturowaniu postaci, chociaż zdarzały się wyjątki pozytywne (na przykład Adam Kwiatkowski w roli Katza). Na podkreślenie zasługuje pomysłowa scenografia Wiesława Langego umożliwiająca szybkie i sprawne zmiany scenerii.

Katowicki "Szwejk" cieszy się ogromnym powodzeniem (bilety wyprzedane na miesiąc naprzód) i nie zmieni tego krytyka żadnym wybrzydzaniem. Bo i po co? - kiedy naprawdę warto często spotykać się ze Szwejkiem.