Artykuły

Jest to ostatni w Polsce teatr prywatny. Jego właściciel, kierownik artystyczny, inscenizator nazywa się Wacław Kubacki. A sceną tego teatru jest wyobraźnia. Szczególne miejsce w naszej krytyce teatralnej zajmuje ten tom szkiców1, których akcja rozgrywa się w płaszczyźnie fikcji absolutnej. Fikcji nie określonej ani tonem aktora ani barwą dekoracji, a przecież prezentującej oczom widza-czytelnika obraz widowiska teatralnego w sposób tyleż konkretny, co frapujący. Kubacki pisze o "Otellu", "Balladynie", "Nieboskiej komedii", "Fantazym", "Młodości Violeny" Claudela. Pisze o tekstach, gdzieniegdzie tylko (raczej z rzadka), posiłkując się przykładem porównawczym z któregoś z dawnych przedstawień tych dzieł.

I nie jest przypadkiem, że w swej książce Kubacki raz tylko porzuca umowną płaszczyznę wyobraźni. Raz - gdy w grę wchodzi "Kordian" inscenizowany przez Grotowskiego w opolskim Teatrze 13 Rzędów. Tu bowiem Kubacki napotyka zjawisko podobne sobie, równie wyabstrahowane, tyle że oparte na przeciwstawnych przesłankach. Teatr Grotowskiego jest również sprawdzianem marzeń, acz sprawdzianem pobieżnym, brulionowym, naszkicowanym w kilku tylko węzłowych punktach. I, co ważniejsze, doświadczenia Grotowskiego - uznając ich formalną świeżość - nacechowane są programową brutalnością wobec litery tekstów. Grotowski bardziej sprawdza własną inwencję, niż żywotność myśli wieszczów. I to wystarczy, aby zbulwersować Kubackiego. Dla niego bowiem tekst nie jest nawet alfą, nawet punktem odniesienia. Jest podnietą do poszukiwań. Poszukiwań, które poprzez paralelę literacką, genealogię konkretu, historyczny walor realiów pozwala uchwycić obiektywną wartość słowa autorskiego. Obiektywną, to znaczy pełną i prawdziwą. A przy tym wszystkim wywód Kubackiego jest egzegezą filozoficzną jedynie na pozór. I nic to, że analizując np. "Fantazego" nie przekracza granic egzemplifikacji literackiej: Kołaczkowski, Wyka, Kleiner, Peiper, Flukowski, Csato. Bo tok myśli Kubackiego zmierza konsekwentnie i uparcie ku wnioskom, których sens jest już z innego wymiaru. Jest teatralny. Przykład: major Wołdemar Hawryłowicz - postać, z którą nie umieli sobie dać rady nie tylko filolodzy. Psychologiczny rdzeń tej postaci, motywy jego czynu i klimat jego śmierci rzutowały w sposób bezpośredni na sens ogólny scenicznej interpretacji "Fantazego". A rozterki uczonych odbijały się na grze aktorskiej. Wystarczy przypomnieć idealizującą, mollową kreację Zelwerowicza i drapieżną sylwetkę Kurnakowicza.

Zelwerowicz był bliski geniuszu w scenach śmierci, Kurnakowicz zachęcał scenami w domu Respektów. Pomiędzy tymi dwoma rolami stał Kleiner ze swym wyrokiem: "Mimo szlachetności i rozpaczliwego heroizmu Major nie jest równym partnerem Jana". Uwagę tę musiał znać Szletyński, inscenizując "Fantazego" w Teatrze Narodowym, ta "nierówność" kształtowała całe ustawienie roli Kurnakowicza. Ale przecież nie dało się ukryć, że właśnie ona psuła finał sztuki: tragiczny zgon Majora. Dopiero Kubacki uzupełniał poprzednie odczytania. I nad rozterkami dawnych interpretatorów stawia kropkę: "Niejasność jest celowym środkiem charakterystyki Majora i stała się ona dźwignią jego psychologicznego przełomu - katastrofy. (Kołaczkowski) pisał, że tylko komediowe postacie "Fantazego" ulegają rozwojowi. (A) rozwojowi ulega także Major, choć jest postacią najbardziej tragiczną w dziele". I Zelwerowicz i Kurnakowicz grali swego bohatera, uwzględniając konsekwencję innego założenia. Zelwerowicz antycypował nastrój śmierci, Kurnakowiczowi krwistość pierwszych scen uniemożliwiała osiągnięcie pełni tragizmu w finale. Interpretacja Kubackiego przestaje tu być impresją profesorską: to wskazówka reżysera.

Podobnie można odczytać jego uwagi o "Przepióreczce" (choć spierałbym się tutaj ze zbytnim wyolbrzymieniem wpływu sofistyki Przełęckiego na ogólnomoralną wymowę sztuki), podobnie skonstruowany jest szkic o "Balladynie". Gdybym był dyrektorem teatru, zaprosiłbym Kubackiego do wyreżyserowania jednej z jego premier.

1) Wacław Kubacki, "Z wyobraźni", Wyd. Art. i Film. 1964