Artykuły

Na końcu "Wielkiego Gatsby'ego" umierają trzy osoby. Fitzgerald nie opisuje tych trzech śmierci w linearny sposób - pisze Michał Zadara w jedenastej części felietonu "Adaptując Gatsby'ego"

Przeciwnie, cofa i powtarza opisy śmierci Myrtle, Gatsby'ego i Wilsona tak, że czytelnik może zobaczyć obraz całej historii, dopiero po przeczytaniu opisów tych samych wydarzeń z różnych perspektyw. Ten sposób opowiadania jest wyzwaniem dla adaptacji - pojawia się pytanie, czy w adaptacji teatralnej iść za śladem Fitzgeralda, i opowiadać te wydarzenia po trzy razy, za każdym razem z innej perspektywy, czy też korzystać z możliwości opowiadania symultanicznego, jaką daje teatr, a nie daje powieść ani kino, i opowiadać historię z różnych perspektyw w tym samym czasie.

O śmierci dziewczyny Toma dowiadujemy się z perspektywy Wilsona, jej męża. Dowiadujemy się, że Wilson ją więził, a kiedy miała okazję, wybiegła w stronę jakiegoś samochodu, który ją rozjechał. W tym momencie czytelnik jeszcze nie wie, kto przejechał dziewczynę Toma.

Potem Nick, czyli narrator powieści opowiada, w jaki sposób on i Tom się dowiedzieli o śmierci dziewczyny Toma. Wracając z Nowego Jorku, on, Tom i Jordan zatrzymali się przy warsztacie Wilsona, i dowiedzieli się, że dziewczyna Toma została przejechana przez żółty samochód. Dopiero tutaj czytelnik rozumie, że pewnie Gatsby przejechał dziewczynę Toma swoim żółtym samochodem.

Dopiero kiedy historia wypadku zostaje opowiedziana po raz trzeci, przez Gatsby'ego, dowiadujemy się, że Daisy prowadziła żółty samochód, i w związku z tym to ona bezwiednie zabiła kochankę swojego męża. Kiedy Gatsby mówi, że wyglądało na to, że Myrtle chciała się rzucić pod jego samochód, czytelnik już wie dlaczego: myślała, że to jest samochód Toma.

Fitzgerald rozkłada więc opis śmierci Myrtle na trzy oddzielne kawałki narracyjne. Powtarza ten zabieg, opisując śmierci Gatsby'ego, wynikającej przecież bezpośrednio ze śmierci Myrtle.

Zabójstwo Gatsby'ego opisywane jest pierwsze z perspektywy Nicka, który znalazł ciała Wilsona i Gatsby'ego. Następnie, opisywane są wydarzenia prowadzące do tego morderstwa z perspektywy Wilsona - z tych szczątków, które udaje się zrekonstruować. Dopiero na samym końcu książki, po opisie pogrzebu Gatsby'ego, dowiadujemy się, skąd Wilson wiedział, że żółty samochód należał do Gatsby'ego - Tom mu powiedział.

Opisy wszystkich trzech śmierci są więc rozbite na kilka perspektyw, tak że czytelnik dopiero po przeczytaniu wszystkich opisów może sobie wyobrazić przebieg wydarzeń.

Perspektywa opowiadania jest więc - nazwałbym ją - kubistyczną. Sposób, w jaki Fitzgerald obchodzi się z czasem w całym opowiadaniu jest niezwykły - opowieść o prehistorii Gatsby'ego i związku Gatsby'ego z Daisy są wsunięte w kluczowych momentach, opóźniając rozwój właściwej akcji, dostarczając czytelnikowi kolejnych fragmentów historii w sposób zupełnie niechronologiczny i nieoczywisty. W ostatnich scenach ta swoboda operowania czasem w powieści kulminuje w scenach śmierci opisanych powyżej.

Efektem tych zabiegów jest poczucie symultaniczności czy zwarcia czasowego. Cała powieść opowiada historię jednego lata w roku 1922 - ale mamy poczucie, że w jednym błysku dowiadujemy się o historii całego życia Gatsby'ego. Tak samo jest ze scenami mordu na końcu - te trzy zgony składają się na jedną bardzo złożoną sekwencje, która działa w wyobraźni czytelnika jak jeden błysk.

W powieści, zabieg cofania czasu i opowiadania tego samego zdarzenia z innej perspektywy wydaje się być konieczny by osiągnąć to wieloaspektowe spojrzenie opisane powyżej. Tak samo w filmie, gdzie kamera prowadzi oko widza, taki zabieg wydaje się być konieczny do osiągnięcia efektu wielowymiarowego przedstawienia jednego momentu. Teatr ma jednak tę właściwość, że potrafi przedstawić właściwie nieskończoną ilość działań symultanicznie. Nie trzeba cofać czasu akcji, by opowiedzieć to samo wydarzenie z innej perspektywy - wiele działań może się nałożyć w jednym momencie akcji scenicznej. Sposób napisania ostatniej części Wielkiego Gatsby'ego wydaje się stwarzać możliwość takiej właśnie akcji.