Artykuły

Odbyła się 10 lutego 1977 r w warszawskim Teatrze Powszechnym, na dużej scenie, o godzinie 19-tej zero zero.

11 lutego reżyser z rana odjechał już na plan filmowy, by kręcić dokumenty (jak wyznał: dwa), a autor począł obmyślać kilka nowych point tekstu, na które namówili go nocą aktorzy.

11 lutego wieczorem odbyło się drugie przedstawienie, już bez kwiatów, owacji i tremy i ono stało się być może właściwą premierą. Dla historii teatru jednak ważna jest tamta data, pierwsza. Powtórzmy: 10 luty 1977, Teatr Powszechny, duża scena - "MECZ" Janusza Głowackiego w reżyserii Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego i scenografii Marcina Jarnuszkiewicza.

Sztuka, w której w ostatniej wersji występuje osób 14, napisana - w całkiem innej wersji - w marcu 1976 jako scenariusz filmowy dla zespołu X, przekwalifikowana na tekst dla teatru, pieszczona przez Głowackiego, noszona na sercu, dopointowywana, konsultowana, wreszcie - puszczona w świat, czyli udostępniona Teatrowi Powszechnemu. W konsekwencji - wystawiona, o czym już było.

"MECZ" - opowieść o meczu, sportowcach, dryblingach, podaniach, amatorstwie zawodowców i zawodowstwie amatorów, o kibicach (boiskowych i kibicach urzędowych, o prezesach, trenerach, działaczach, namiętnościach wokół piłki i pieniędzy, o piłce, golu, honorze Polaka w dresie, o wyjazdach, kontraktach i szantażach. A także, prawdopodobnie - jeszcze o czymś.

Mecz oczywiście trwa, ledwie się rozpoczął. Będą spektakle dla prasy, może dla sportowców (chyba powinny być!), posypią się recenzje, plotki, oceny. Stworzy się popremierowa legenda przedstawienia, mit - wyolbrzymiony, złośliwy albo ciepły i panegiryczny.

Albo też - spektakl przepadnie, utonie, publiczność nie zechce grać, szybko zapomni.

Zdarza się jedno i drugie. Dla teatru to zawsze najbardziej podniecające ryzyko i najbardziej nieprzewidziana niewiadoma. Jak zaczyna żyć to, co przygotowano, rzucono na pożarcie; czy odczytano intencje, zamierzenia, pragnienia - czy trafiło: temat odwiecznych niepokojów ludzi "stamtąd" . (autorzy, reżyser, aktorzy, zespół pomocniczy). My - "stąd" - dostajemy gotowy produkt.

Jak powstaje to gotowe? Jak dochodzi do meczu z publicznością, do PREMIERY, jak rodzi się i krzepnie kształt propozycji teatralnej, w co się po drodze zamienia, o co potyka - pytania, na które nie ma odpowiedzi pełniej, wyczerpującej i prawdziwej.

(Tyle tytułem usprawiedliwienia i wyjaśnienia).

Próby "Meczu" rozpoczęto w grudniu 1976, na 10 dni przed Świętami Bożego Narodzenia. Wznowiono je w roku już 1977, 4 stycznia, szły non stop do premiery.

NA JEDNEJ Z PRÓB STYCZNIOWYCH:

Reżyser - Andrzej, może podejdź do Prezesa, może wyraźniej daj do zrozumienia, że czekasz na forsę - jak jest w tekście, co mówisz? Grąziewicz - Trener według tekstu mówić ma tylko: no, chłopcy oczekują... (w wersji drukowanej w "Dialogu" bardzo odbiegającej od scenariusza stanowiącego podstawę spektaklu trener nazywa się Kapitan, a i tekstu też ma więcej w tym momencie). Reżyser prosi: Andrzej, daj coś do zrozumienia, zamarkuj niechęć do wyjścia. Markuje.

Żle. Widzę to - Jedyny poza reżyserem widz. Pieczka - Prezes złości się: Co ja mam pokazać teraz, że co? Że gram na zwłokę, że zapłacę jak wygrają - przecież zaraz jest kwestia Skarbnika i Kajtek (Skarbnik - Władysław Kowalski) mówi o tym, że forsy nie ma...

- ale może zrobić gest, te niby coś się da zrobić, kartkę weźmie albo mrugnie - to Migoń, Krzysztof Majchrzak, grający zawodnika, który jeszcze na tej próbie nie jest bohaterem, ale już na premierze będzie języczkiem u wagi i miarą dla wszystkich sytuacji, które się ostatecznie złożą na całość. - mrugać to ty wiesz, mrugaj - (ktoś niezidentyfikowany.) - Panowie, cała rzecz w tym, że tu nie ma co grać, wyrazów brak, tekstu. Niech autor dopisze. Będą motywacje - Chyba Herdegen, wiceprezes, notoryczny alkoholik.

Z ROZMOWY Z REŻYSEREM TRZOSEM:

To nie Czechow ani sztuka realistyczna, są dialogi - pointy, symultaniczne, filmowe, tłumaczą się jako rozmowa; zbitka skojarzeń, ale w środku trzeba powymyślać aktorom działania, zatrudnić ich, a to wcale nie jest łatwe.

- Autor pod ręką, nie korzysta Pan z tego?

Odpowiedź wzmocniona okrągłym gestem: oczywiście! Dogadujemy się, Janusz jest... elastyczny, zgadza się z wieloma sugestiami.

- Czyli współpraca idealna? Fachowa? Tak, chyba tak by to chciał nazwać. Mają do siebie wzajemne zaufanie, ten "Mecz" jest bardzo fajny, o tylu sprawach z życia, "wprost" i nie wprost, ale i Głowacki już chyba wie jak trudno to przetłumaczyć na działanie sceniczne. O, w filmie to zupełnie co innego, tam można zrobić z tego tekstu wszystko, przebijać stadionem, tłumami, nastrojem prawdziwego meczu. A tu jest niby mecz - tuż obok - ale siedzi się i gada w jednym małym pokoiku na wieży stadionowej. Statycznie. A trzeba ten żywioł i bohatera - mecz - pokazać przecież. Teatralnie.

- Pan jeszcze nie wie jak jest teatralnie, debiutuje Pan w teatrze i akurat Głowackim, o którym on sam, wszyscy dookoła i Pan też mówią: filmowy scenariusz. W moim wieku tak naprawdę już się nie debiutuje. Ale jest ryzyko, niepokój - jak wyjdzie? W filmie odpowiadam za całość, tutaj może się zdarzyć wszystko: nawalić technika, siąść tempo, aktor może się zdenerwować, wszystko jest niepowtarzalne... Ale przecież aktorów mam wspaniałych w obsadzie.

- Ile Pan dostanie za wyreżyserowanie "Meczu"?

24 tysiące minus bankiet popremierowy.

- Na mecze futbolowe Pan chodzi, kibicuje?

Nie, ale większość aktorów to kibice, wiedzą co i jak, znają i czują ten język - twierdzą, że Janusz Głowacki go świetnie podsłuchał, wykorzystał.

NA PRÓBIE LUTOWEJ:

Na scenie już meble i prawie pełna scenografia: nie takie meble i nie taka scenografia jak w didaskaliach Głowackiego z tekstu publikowanego w październikowym "Dialogu", ale też i wersji "Mecz" miał sporo, każda w większym lub mniejszym stopniu autoryzowana.

Więc meble: foteliki i stoliki z aluminiowymi nogami, lastrykowanymi blatami, szafka, puchary sportowe, biurka, telefon i wielki telewizor - tyłem do widowni, wybrzuszeniem kineskopu. Włączony - już z fonii leci nagranie sprawozdawcy sportowego (Andrzej Piszczatowski) wyliczającego monotonnie liczne dryblingi Holendrów...

Próbuje się scenę tuż przed finałem, czyli chwile grozy wobec widma przegranej meczu i chwile odprężenia po strzelonym wprawdzie golu, ale strzelonym w sytuacji jakby dziwnej, zepsuł się oto zegar, można powtórzyć podanie no i - jest rzut wolny, gol, zwycięstwo - Dopiero pointą ostatnie słowa, które padają na scenie tłumaczą ten gol i jego cenę.

Spektakl - w sztuce: oczekiwanie na wynik meczu, ono jest tłem działań czy raczej odzywek - kończyć się ma bankietem - Bardzo Ważnych Osób, ważnych osób, działaczy, dziennikarzy sportowych, sprawozdawców i panienki klubowej dziergającej coś pilnie (Monika Sołubianka). Jak rozegrać bankiet - jak w "Pluskwie", na siedząco, nieomal na proscenium? Co mają robić, mówić uczestnicy bankietu, kiedy tekst przewiduje kwestie tylko dla dwóch z nich? Reżyser już mniej spokojny, ale bardziej stanowczy: każdy wariant musimy spróbować, no bo jest dziura. Róbcie rozmowę, zobaczymy jak to będzie. Oni tam - do siebie przepijają, Cichoński i Prezes, a wy tu - na boku - gadajcie coś może... - Janusz, patrzysz?

Patrzy. Wciśnięty w krzesła, milczący. (Tym razem audytorium jest szersze - pojawił się sam autor). - Proszę do mnie nie mówić tym tonem - ktoś nagle. Kiedy Pan mi nie pozwala zagrać, tak, jak chcę - odpowiedź prawie rozpłakana, histeryczna. Reżyser: proszę o spokój. Kajtek, masz propozycje?

Ma. Chwała Bogu ma (to szept Głowackiego). Kowalski opanowany, spokojny selekcjonuje warianty, które sugeruje reżyser, koledzy, on sam i - nieśmiało - Głowacki. Już widać, od razu: będzie znakomity. I będzie miał rolę i postać. Chociaż ta rola i postać w tekście (Skarbnik) wcale nie taka efektowna. Kiedy mówi, skupia uwagę. Kiedy zostanie sam na scenie, by odegrać radość kibica - scena fruwa, aż lecą drzazgi.

Pytam go potem: ile z zachowań kibica, zachowań własnych weszło do roli?

Kowalski nie wie: nie patrzę na siebie z boku - wtedy.

...Bankiet, kilka razy, scena powtarzana do absurdu, reżyser nieco schrypnięty, a tempa jak nie ma tak nie ma. Rwie się to, kruszy.

- Dziękuję na dzisiaj. - dobrze nie jest: rozmawiać nie warto.

Ale jest Głowacki. Atakuję więc: mięsa tu nie ma, mięsa dramaturgicznego -

- Bo ja się muszę pani zwierzyć, jestem jaroszem.

Po prostu.

- Czy ważna ta premiera, ważna dla Głowackiego - dramaturga wciąż nie z pierwszej ręki, zawsze z przeróbek...

- Przepraszam, a "Obciach"? To trzecia próba teatru i jasne, że ważna. Ta sztuka wydawała mi się w pisaniu raczej smutna. Ale widzi Pani - teatr wszystko potrafi.

WIECZÓR PREMIERY:

Akt pierwszy. Wlecze się niemrawo, ale sprawnie. Publiczność śmieje się coraz częściej: kiedy pojawia się Wrotek (Andrzej Wasilewicz) zawodnik żądający skromnie fiata bo żona każe, kiedy o szwindlach mówi się ćwierćtonami natychmiastowych porozumień, kiedy słychać z telewizora ryki tłumu.

Akt II ma tempo, temperaturę i wyraziste momenty, gęste od aktorskich solówek - choć solówek tu nie ma - jest dialog, dialog "głowacki" - luźny, stylizowano-autentyczny, podsłuchany z życia, zsyntetyzowany. Patrzę na finał: nie ma bankietu, stołu - jest przyjęcie na stojąco, krążenie z kieliszkami, zmęczony Migoń który strzelił gola, choć to przekreśla mu wyjazd do Realu (taki głupi? - pada przedtem gdzieś w tekście - to on nie będzie), jest Skarbnik - Kowalski generalnie "rozsądny", ze zrobioną, zbudowaną rolą i postacią, groźno-jowialny Prezes i odpowiedzialnie ściszony, płazowaty Cichoński. Śmiech na sali już jest częsty, głośny. Ktoś woła pół-głośno: ale farsa!

Podobało się - nie?

Na premierze widz nietypowy. Ale chodzę i pytam.

Głowacki: Najważniejsza recenzję już mam. Władka Komara. Powiedział: tak.

Trzos-Rastawiecki: Nic nie wiem, to właściwie była generalna, pierwszy kontakt z publicznością, będzie się docierać przez pierwszy tydzień, ustalać i fiksować samo.

Profesor Jerzy Adamski: (też pośrednio aktor "Meczu", wykorzystany na monitorze telewizora jako interlokutor dziennikarza w sporze o mentalność kibica sportowego)

- Kiedy przeczytałem "Mecz" w "Dialogu" uznałem, że to opowieść filmowa o typowym dla Głowackiego słuchu na rzeczywistość społeczną, na czas, moment, nastroje... Trochę mi to przypominało "Barwy ochronne" Zanussiego. Kiedy zobaczyłem to w teatrze, stwierdziłem, że jest to bardzo dobra komedia, czy też komediofarsa, w której ujawniły się i sprawdziły możliwości nieprzeczuwane w czytaniu, a mianowicie: zbudowanie aktorskiego spektaklu: z motywacjami, charakterami, postaciami i tak dalej. Będzie się podobało, na pewno. Reżyserska robota rzetelna, nic tu puszczonego. Aktorstwo - też.

Dyrektor Zygmunt Hubner: od dawna chcieliśmy, żeby Głowacki dał nam coś, wzięliśmy "Mecz" z Agencji Autorskiej i zaproponowaliśmy go reżyserowi Trzosowi. To dobra współczesna komedia, nowocześnie pisana, z amerykańska... A na pytanie Pani: ile kosztowała ta premiera, odpowiedzieć nie umiem - jeszcze nie ma rozliczeń. Wyasygnowaliśmy na telewizory, magnetowid - ten zresztą zostanie już w teatrze, nabyliśmy go tanio za 50 tysięcy złotych od Zakładów Kasprzaka - trochę kosztowało nagrywanie w studio telewizyjnym...

Ale przecież warto chyba? A granie się dotrze, w czasie pierwszych spektakli. Ciekawe, czy gazety sportowe przyślą na "Mecz" swoich przedstawicieli?

WIECZÓR POPREMIEROWY:

Przedstawienie równe, lepsze. Zaskoczenie: nieco zmieniony finał, bardziej dobitny, dopowiedziany, już nie zostawiający złudzeń i wątpliwości co do zależności kontraktu zawodnika do Realu od strzelenia lub nie gola w rodzimej drużynie i w jej barwach...

Dociera się - istotnie. Docieranie nie omija autora - jak widać.

Publiczność nieśrodowiskowa, normalna. Śmieje się cały czas. Określenia: farsa, komedia padają zewsząd.

Trochę żal, bo niby prawda - ale nie cała.

Za kulisami: idzie jakoś - Władysław Kowalski: nie pomyśleliśmy o jednym, Janusz też nie. Że do teatru przychodzi się parami, a w parach połowa to kobiety, a one nie chodzą na mecze... Kazimierz Kaczor: Ale patrzą w domu na mężów-kibiców, więc są przyzwyczajone.

Obaj plus reszta aktorów: niechby Głowacki napisał coś wprost do teatru i dla teatru, myśląc już tylko o teatrze.

Chyba warto mu to sugerować.

Resume: żadne.