"Don Karlos"
W utworach Schillera (1759-1805) najwybitniejszego obok Goethego twórcy niemieckiego dramatu romantycznego, odnajdujemy typowe cechy gatunku: gwałtowny tok wydarzeń, skontrastowane charaktery, melodramatyczne komplikacje sytuacji. "Wprawiać w ruch dramatyczny wielkie siły historiozoficzne i tworzyć człowieka od nich zależnego to on umiał lepiej od Goethego" - pisał o Schillerze Karol Irzykowski.
Problemy wymienione przez znanego krytyka stanowią istotne wątki "Don Karlosa". Mechanizm stawania się historii poznajemy na przykładzie państwa despotycznego Filipa II, króla Hiszpanii. Na jego dworze roi się od intryg i gier politycznych mających na celu interesy jednostkowe, nigdy dobro kraju. Jedynym sprawiedliwym jest przyjaciel młodego infanta, markiz Posa, szlachetny idealista snujący plany stworzenia szczęśliwej monarchii po obaleniu rządów tyrana. Ginie zamordowany, ratując na krótko życie Karlosowi, do którego już zbliża się ręka Inkwizycji. W państwie hiszpańskim owej epoki Inkwizycja jest tą siłą, która uczy władców rządzić, a gdy się jej przeciwstawiają - zabija ich. Działa z ukrycia, lecz niezawodnie, potrafi długo obserwować swoje ofiary, aby przygotowana im śmierć była przestrogą dla innych; taki los miał spotkać markiza Pose. Kara za pokrzyżowanie planów inkwizycji jest najwyższa: król Filip traci syna, Hiszpania następcę tronu.
Równolegle do wątku historiozoficznego rozwijają się w "Don Karlosie" wątki liryczne - w tym główny, stanowiący o rozwoju całej intrygi; miłość infanta do machochy, ongiś obiecanej mu za żonę królowej Elżbiety.
Przeplatanie się obu tematów, ich wzajemne uwarunkowania powodują nagłe zwroty akcji; odkrycie, że wszystkie zdarzenia były zaplanowane i sterowane przez ukrycie siły, od których w tym porządku społecznym nie ma ucieczki - stanowi dramatyczny akcent końcowy.
